Galasy – dziki cud natury…

Szczegóły

Kategoria: Wiadomości rolnicze

Galasy to dziwne, kolorowe zgrubienia i narośla na liściach drzew. Powstają w wyniku działania: roztoczy, nicieni, a przede wszystkim owadów. Ogrodnicy nie walczą jednak z galasotwórczymi owadami, mimo że szpecą one rośliny. Niektórzy dostrzegają nawet w galasach swoisty urok i wykorzystują zniekształcone liście do ozdobnych kompozycji.

Wiosną na młodych pędach modrzewia pojawiają się, brane mylnie za szyszki, żółtozielone wyrośla wielkości orzechów laskowych. Przy podstawie zeszłorocznych pędów świerka wyrastają niewielkie zielono-karminowe „ananasy”, zaś liście dębu pokrywają się jabłkowatymi wybrzuszeniami. Są to tzw. galasy. Jesienią galasy tworzone na liściach opadają wraz z nimi, a zimą wylęgają się z nich samice pierwszego pokolenia, które składają jaja w śpiące pączki roślin. Wszystkie te twory, powstają najczęściej na liściach, ale mogą wyrosnąć prawie w każdym miejscu rośliny – na korzeniach, pędach, a nawet płatkach kwiatowych. Są to inkubatory zapewniające bezpieczny rozwój potomstwu organizmów atakujących roślinę.

Znanych jest kilkanaście tysięcy gatunków owadów, które spędzają młodość właśnie w galasach. Najwięcej jest wśród nich, błonkówek z rodziny pilarzowatych i galasówkowatych, oraz muchówek z rodziny pryszczarkowatych.

Jeszcze 100 lat temu sądzono, że to roślina zamyka wroga w narośli, niż pozwolić szkodnikowi na wędrówkę po jej powierzchni. Dziś naukowcy są zdania, że to nie roślina, broniąc się przed owadem, tworzy galas, ale owad dla swej korzyści zmusza ją do nietypowego wzrostu.

Podrażniona odchodami, śliną lub wydzielinami szkodników roślina reaguje nadmiernym rozrostem tkanki wokół szkodnika lub jego jaj. W taki sposób tworzy się zmyślnie skonstruowana wylęgarnia, która z zewnątrz poryta jest twardą warstwą ochronną, a od środka pełna odżywczych komórek bogatych w cukry, skrobię, białka i tłuszcze. Galasy odnawiają się w miarę jedzenia, stale dostarczana jest tam woda, nieustająca nawet wtedy, gdy roślinie jej brakuje. Wymiana powietrza z otoczeniem przebiega przez specjalne otwory lub między luźno ułożonymi komórkami ściany.

Niektóre galasówki potrafią zająć cudze galasy. Czasem dzielą się jednym lokum. Wówczas wyrośle rozrasta się do dużych rozmiarów. Taki twór jest cennym pokarmem dla owadożernych zwierząt.

Zazwyczaj rośliny, bronią się przed zjadającymi je zwierzętami, wytwarzając substancje trujące bądź odbierające apetyt. Liście nasycone nimi są dla owadów gorzkie i cuchnące. Dowiedziono, że owady, które zmuszają roślinę do wytworzenia narośli, potrafią również zmniejszyć produkcję fenoli w ich wnętrzu. Poprzez co wyrośle lepiej nadaje się do zjedzenia aniżeli pozostałe części liścia. Galasy, choć zawierają mniej związków fenolowych, są wypełnione garbnikami.

Niektóre gatunki galasów:

• Na górnej stronie liści buka, już od końca czerwca, tworzą się charakterystyczne wyrośla garnusznicy bukowej. Początkowo zabarwienie galasa jest zielone, jednak po pewnym czasie przybiera on barwę czerwonobrunatną. Na jednym liściu może się niekiedy tworzyć nawet kilkanaście galasów. Wewnątrz każdego z nich żeruje mała, biała larwa.

• Częstym siedliskiem różnych gatunków galasów są dęby. Jak stwierdzono, aż 85 proc. środkowoeuropejskich galasówek wytwarza swoje galasy właśnie na dębie. Na spodniej stronie liści dębu często można zauważyć kuliste galasy jagodnicy dębianki (galasówki dębianki). W kulistych galasach rozwijają się samice, które składają niezapłodnione jaja do szczytowych pączków dębów. Tu tworzą się niewielkie wyrośla, z których późną wiosną wychodzą samice i samce. Po zapłodnieniu samice składają jaja na spodniej stronie liści dębu i tu właśnie tworzą się znane wyrośla, w których rozwijają się samice.

• Drugim pospolitym gatunkiem, którego wyrośla spotyka się na liściach dębu jest rewiś dębowy (rewiś jagodek). Gatunek ten tworzy na dębie dwa rodzaje galasów. Pierwsze powstają wiosną na kwiatostanach męskich i mają postać winogron lub porzeczek, barwy od zielonej poprzez różową do czerwonej i o średnicy do 4 mm. Z nich wylatują na początku lata samce i samice. Po zapłodnieniu samice składają jaja na spodniej stronie młodych liści dębu. Tu tworzy się drugi rodzaj galasa w postaci małego, soczewkowatego, brązowego wyrośla, o średnicy około 6 mm, barwy żółtawej lub żółtawobiałej, w którym żerująca larwa przeżywa zimę. Na jednym liściu może być około 100 galasów.

• Często spotykanym galasem jest występujący na dzikiej róży galas szypszyńca różanego. Galas szypszyńca różanego jest dużą wyroślą, porośniętą początkowo zielonymi a z upływem czasu czerwieniejącymi włosowatymi wyrostkami. We wnętrzu znajduje się szereg niewielkich komór, w których rozwijają się białe larwy. Na jesieni galas drewnieje i larwy przezimowują w jego wnętrzu.

• Na ogonkach liściowych topoli często występują spiralnie skręcone zgrubienia. To galasy mszycy o nazwie przerostek skrętnik.

Przedstawione galasy są jednymi z, wielu, które można spotkać na różnych gatunkach roślin. Tu zaprezentowano te najbardziej pospolite, spotykane na drzewach liściastych.Warto zauważyć, że galasy tworzą się również jako efekt działalności grzybów lub bakterii, ale to już inna grupa galasów.

Zastosowanie

W krajach słabo uprzemysłowionych galasy są wykorzystywane jako źródło garbników do garbowania skór. Jeszcze do XIX w. używano ich powszechnie do produkcji atramentu. W Chinach i Indiach od setek lat wykorzystywano je również w kuchni i medycynie. Galasy jada się do dziś na Krecie i w niektórych krajach Bliskiego Wschodu. Dostarcza ich dziko rosnąca szałwia z gatunku Salvia pomifera. „Szałwiowe jabłka" mają mocny, kwaskowy smak i oszałamiający ziołowy zapach. Nadają się znakomicie do wypieków (najlepsze są z miodem) albo na zaprawy.

Galasy mają również praktyczne znaczenie dla entomologów gdyż niekiedy rozpoznanie gatunku mikroskopijnej larwy jest bardzo trudne, natomiast wygląd galasa jednoznacznie określa gatunek żerującej larwy. Z dębianek otrzymuje się taninę oraz nalewki wykorzystywane w lecznictwie jako środek ściągający i osłaniający. Galasy wykorzystywane są w przemyśle do produkcji garbników, taniny, atramentu. Stosowane są w medycynie jako środki farmakologiczne o działaniu przeciwbiegunkowym.

Kwas taninowy, inaczej kwas garbnikowy, to organiczny związek chemiczny należący do tanin. Wykazuje silne działanie ściągające. Zastosowany miejscowo na skórę i błony śluzowe denaturuje białka i w efekcie wytwarza błonę ochronną. Wykazuje działanie przeciwzapalne, hamujące krwawienia. Zmniejsza wrażliwość zakończeń czuciowych. Denaturuje także białka bakteryjne, dzięki czemu działa odkażająco. Stosowany jako lek w formie maści, past, roztworów i zasypek.

Galasy mimo swego uroku i korzystnego zastosowania w przemyśle to jednak wciąż narośl patologiczna, którą należy zwalczać. Aby zapobiec szkodom wyrządzanym przez galasówki w roku następnym, zaleca się wycinanie galasów bezpośrednio po ich zauważeniu, aby nie doszło do wylotu owadów dorosłych. Można też - jak to wyżej wspomniano - nie walczyć owadami galasotwórczymi, mimo że szpecą one rośliny. A czasem wykorzystać je do dekoracji domowych.

Oprac. Aleksandra Szymańska

• Amann G., Owady. Seria: Flora i fauna lasów, Warszawa 2009
• Kolk A., Atlas szkodników owadów leśnych, Warszawa 1996
• Kołodziejczak-Nieckuła E., Hedoniści w mikroświecie, [w:] „Wiedza i życie”, 2001 nr 9
• Łabanowski G., Szkodliwa fauna drzew liściastych w nasadzeniach miejskich, [w:] „Ogrodnictwo”, 2001 nr 5
• Badowska-Czubik T., Szpeciel śliwowiec - galasy na liściach i owocach, [w:] „Sad Nowoczesny”, 2000 nr 7

• Następny artykuł