Katastrofy ekologiczne i obszary zagrożone klęskami żywiołowymi – Polska i świat

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Następstwem każdej działalności gospodarczej człowieka są przekształcenia środowiska naturalnego. Znaczne nasilenie wprowadzonych do środowiska niekorzystnych zmian może doprowadzić do takiego stanu, że utraci ono zdolność samoregeneracji i samoregulacji - wówczas mowa o katastrofach ekologicznych.

Katastrofa ekologiczna to trwałe uszkodzenie lub zniszczenie dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływające negatywnie, bezpośrednio lub pośrednio, na zdrowie, a często i życie ludzi. Inaczej nieodwracalna zmiana struktury i funkcji ekosystemów bez możliwości wytworzenia się zespołów lub ogniw zastępczych, z powodu zachwiania równowagi w tych ekosystemach. Katastrofy te są powodowane nagłymi lub długotrwałymi, kumulującymi się w czasie, zmianami warunków fizycznych i chemicznych siedliska, przekraczającymi granice tolerancji - biocenozy.

Wśród katastrof ekologicznych wymienia się:

1. Katastrofy antropogeniczne - powodowane przez człowieka,
2. Katastrofy nieantropogeniczne, czyli naturalne - wywoływane przez czynniki niezależne od człowieka,
3. Katastrofy ekologiczne (synergiczne) polegające na jednoczesnym wystąpieniu katastrofy ekologicznej naturalnej i antropogenicznej.

Katastrofy ekologiczne naturalne są powodowane głównie przez: powodzie, susze, cyklony, trzęsienia ziemia, wybuchy wulkanów, tsunami, lawiny, osuwiska, pożary lasów, silne, długotrwale mrozy, a także występujący lokalnie rozwój szkodników i pasożytów.

Katastrofy ekologiczne antropogeniczne są najczęściej powodowane przez awarie, w wyniku których następuje emisja szkodliwych, często toksycznych, gazów i cieczy (katastrofy chemiczne) lub substancji radioaktywnych (katastrofy jądrowe np. w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej w 1986 r.), a także przez długotrwałe emisje szkodliwych substancji, zanieczyszczenie ekosystemów morskich odpadami toksycznymi i radioaktywnymi oraz ropą naftową (w wyniku awarii tankowców, wież wydobywczych, niekiedy także działań wojennych, np. w Zatoce Perskiej w 1990 r.), wycinanie lasów na dużych obszarach.

Z kolei katastrofy synergiczne są efektem wzajemnego potęgowania się oddziaływań dwóch wymienionych powyżej katastrof, a relacje między nimi wyznacza związek przyczynowo-skutkowy. Przykładem katastrofy ekologicznej synergicznej mogą być: trzęsienia ziemi powodujące zniszczenie obiektów przemysłowych i emisję toksycznych cieczy lub gazów; zalania wodami powodziowymi składowisk odpadów czy oczyszczalni ścieków, powodujące przedostanie się do gleby i wód gruntowych szkodliwych substancji;   wystąpienie niekorzystnych warunków naturalnych, jak huragany, śnieżyce, gołoledź, mgły powodujące wypadki, w wyniku których do środowiska przyrodniczego przedostają się substancje szkodliwe.

Obszary klęski ekologicznej w Polsce

W latach 1945-1989, na skutek szybkiego rozwoju wielu gałęzi przemysłu (wydobywczego, cementowego, metalurgicznego, chemicznego, energetycznego) w Polsce pojawiły się obszary zagrożone. Niektóre z nich są zaliczane do obszarów klęski ekologicznej. Według szacunków rejony zagrożenia zajmują w sumie około 11 proc. powierzchni kraju i mieszka w nich 35 proc. ludności Polski. Na tereny zagrożone przypada około 70 proc. emitowanych pyłów, 80 proc. emitowanych gazów, 60 proc. ścieków i 90 proc. zgromadzonych opadów stałych.

W Polsce można wyróżnić kilka obszarów o bardzo dużej degradacji środowiska:

• Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP),
• Legnicko-Głogowskie Zagłębie Miedziowe,
• Góry Izerskie,
• Kraków i okolice,
• Trójmiasto i rejon Zatoki Gdańskiej.

Jednym z najsilniej przekształconych obszarów jest Górnośląski Okręg Przemysłowy. Jest to region, gdzie koncentruje się wiele zakładów przemysłu ciężkiego, które w trakcie produkcji wytwarzają mnóstwo substancji toksycznych. Przykładowo w 1995 r. ilość pyłów i gazów (bez dwutlenku węgla), które dostały się do atmosfery wynosiła tu łącznie 118 t/km². Jest to 11 razy więcej niż wynosi średnia dla całej Polski. W ostatnich latach zmniejszyła się ilość zanieczyszczeń pyłowych i gazowych dzięki stosowaniu elektrofiltrów.

Kolejny problem to ilość wprowadzanych do rzek ścieków na terenie GOP, która stanowi 9-krotność przeciętnej ilości ścieków dostarczanych do wód powierzchniowych. Są to przeważnie substancje silnie toksyczne: kwas siarkowy, kwas solny i chlorki wapnia.

Na obszarze GOP nastąpiła znaczna degradacja gleb. Przyczyniły się do tego występujące na tym terenie kwaśne deszcze oraz opady pyłów.

Działalność górnicza spowodowała powstawanie zapadlisk i rowów. Odpady węglowe i żużle wielkopiecowe są zgromadzone w postaci hałd, które zajmują dużą powierzchnię. Mogą być one źródłem dodatkowego zanieczyszczenia.

Poprawa stanu środowiska na obszarze GOP oraz jego ochrona wymaga dużych nakładów finansowych, a także zmian w gospodarce regionu. Skala potrzeb wymaga znalezienia zewnętrznych źródeł finansowania.

Duże zmiany w środowisku nastąpiły także:

• na terenie Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego - powstają tu ogromne ilości skał płonnych, niewielka część odpadów jest składowana na hałdach, a około 94 proc. jest składowana w największym w Europie zbiorniku odpadów przemysłowych, nazwanym Żelaznym Mostem;
• na terenie Bełchatowskiego Zagłębia Węglowego - znajdują się tu ogromne hałdy, a duże przemieszczenia skał w obrębie odkrywki powodują odczuwalne wstrząsy tektoniczne. Występuje tu duże zanieczyszczenie atmosfery pyłami, obniżenie poziomu wód podziemnych w całym regionie co powoduje stepowienie gleb. Stosowanie elektrofiltrów i wysokich kominów nie zapobiega emisji zanieczyszczeń, które powodują zniszczenia okolicznych pól uprawnych i lasów;
• na terenie działalności hut miedzi i wytwórni kwasu siarkowego, które powodują emisję pyłów zawierających metale ciężkie oraz gazów: dwutlenku węgla, dwutlenku siarki, związków fluoru i azotu. Wody powierzchniowe są tu zanieczyszczane ściekami przemysłowymi, w glebach i wodach regionu kumulują się związki zawierające ołów, cynk, miedź i kadm.

Obszary klęski ekologicznej na świecie

Zdecydowanie największa degradacja środowiska naturalnego na świecie występuje na obszarach zagrożonych:

• suszą (Australia, Afryka, zachodnie tereny Ameryki Południowej);
• wulkanizmem i trzęsieniami ziemi (m.in. południowa Azja, Ameryka Północna i Południowa - część zachodnia, wschodnia Afryka, oceany);
• szarańczą (Afryka, Ameryka Południowa, wschodnia Australia);
• zjawiskami El Niño (Ocean Spokojny)
• powodziami (rozpadowe i opadowe, w okolicach rzek);
• tsunami (m.in. Ameryka Północna i Południowa - część zachodnia);
• falami na pełnym morzu o wysokości powyżej 5 m (południowy Pacyfik);
• cyklonami tropikalnymi (Ameryka Północna i Południowa - część zachodnia, Ocean Indyjski);
• prędkością wiatru do 200 km/h – Ocean Atlantycki i Spokojny, Indyjski, Ameryka Środkowa;
• prędkością wiatru powyżej 200 km/h - Ocean Atlantycki i Spokojny, Indyjski, Ameryka Środkowa.

Największe katastrofy ekologiczne w Polsce i na świecie (wybrane przykłady):

Katastrofa ekologiczna w Australii 14 marca 2009 r. w zatoce Moreton koło Brisbane,znanej z występowania delfinów, utworzyła się plama ropy kilkukilometrowej długości.Stężenie toksycznych substancji było niebezpieczne nie tylko dla dzikich zwierząt, raf koralowych, ryb, ale i dla ludzi.  Podjęto wówczas akcje ratowania zwierząt, m.in. pelikanów i żółwi z dotkniętych katastrofą terenów.

Głośną katastrofą ekologiczną w Polsce była katastrofa w Bobrze w 2006 r., gdzie podczas opróżniania zbiornika elektrowni wodnej w Bobrowicach doszło do zalania terenów piaskowych i uduszenia dużej ilość ryb - szczupaków, leszczy itd.

Pożar w Torres del Paine w 2005 r. – w wyniku którego spłonęło ponad 15 tys. ha lasów, uznanych przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery. Zginęło wiele gatunków roślin i zwierząt. Ekolodzy szacują, że lasy powrócą do stanu sprzed pożaru za 150 lat.

Huragan Katrina 25 sierpnia 2005 r. - jeden z trzydziestu najbardziej morderczych huraganów, jakie kiedykolwiek nawiedziły USA. Wśród zarejestrowanych atlantyckich cyklonów był to szósty pod względem siły wiatru. Zalane zostało 80 proc. miasta. W wyniku huraganu zginęło 1836 osób, a 705 zostało uznane za zaginione.

Katastrofa tankowca u wybrzeży hiszpańskiej Galicji  18 listopada 2002 r. - władze hiszpańskie podały, że jeszcze przed katastrofą ze statku wydostało się 5 tys. ton oleju tworząc 17-kilometrową plamę. Wiatry i prądy morskie zepchnęły plamę w kierunku wybrzeży hiszpańskiej Galicji powodując katastrofę ekologiczną o niewyobrażalnej skali. Olej dostał się na wybrzeże co spowodowało ogromne szkody m.in. olejem zostało zabrudzonych wiele ptaków morskich, co niekorzystnie wpłynęło na ich organizm, a także spowodowało wymieranie wielu gatunków objętych ochroną.

Powódź tysiąclecia w lipcu 1997 r., która nawiedziła południową i zachodnią Polskę, Czechy, wschodnie Niemcy (Łużyce), północno-zachodnią Słowację oraz wschodnią Austrię, doprowadzając na terenie Czech, Niemiec i Polski do śmierci 114 osób oraz szkód materialnych w wymiarze blisko 4,5 miliarda dolarów. Na terenie Polski zginęło 56 osób, a szkody oszacowano na około 3,5 miliarda dolarów. Wylały wówczas wody dorzeczy rzek Bóbr, Bystrzyca, Kaczawa, Kwisa, Mała Panew, Nysa Kłodzka, Nysa Łużycka, Odra, Olza, Oława, Skora, Szprotawa, Ślęza i Widawa, a także górnej Wisły i Łaby.

Wybrzeże Bretanii 12 grudnia 1999 r. 70 mil morskich na południe od Brestu - do oceanu wydostała się prawie połowa z 30 tys. ton mazutu przewożonego przez tankowiec. Klęska objęła ponad 500 km wybrzeży - należących do najbardziej urokliwych i najcenniejszych pod względem przyrodniczym w Europie. Wypadek ten miał znaczenie nie tylko dla wybrzeży francuskich, ale dla całej europejskiej przyrody.

Zatoka Perska 1991 r. - do wód Zatoki dostało się około 240 mln baryłek ropy zatruwając wodę, 550 km wybrzeża, słone bagna i lasy. Życie straciło ponad 30 tys. ptaków morskich. Wojna o Kuwejt uświadomiła światu, jakie szkody może przynieść nie tyle przypadkowe, ile dokonane z premedytacją zanieczyszczenie środowiska. Wycofujący się żołnierze iraccy podpalili 650 szybów wiertniczych, doprowadzając do katastrofy ekologicznej na niespotykaną dotąd skalę. Dym, sadza i opary składające się z kropli nie spalonej ropy w bardzo groźny sposób zanieczyściły środowisko i praktycznie całą okolicę pokryły ropą. Całkowity koszt gaszenia pożarów wyniósł 1,5 mld dolarów.

Czarnobyl na Ukrainie 26 kwietnia 1986 r. - najpoważniejsza katastrofa reaktora jądrowego. Awaria czwartego bloku reaktora spowodowała przedostanie się do atmosfery dużej ilości substancji radioaktywnych (m.in. jod, cez, stront). Polska z powodu niedużej odległości od miejsca awarii była szczególnie narażona na skażenie (zwiększyła się liczba zachorowań na nowotwory tarczycy i białaczkę). Wybuch i pożar w efekcie awarii reaktora spowodowały powstanie gigantycznej radioaktywnej chmury, która okryła całą Europę, co miało również niekorzystny wpływ na środowisko naturalne.

W Seveso we Włoszech w lipcu 1974 r.doszło do jednej z największych katastrof przemysłowych w historii. W wyniku wybuchu w fabryce chemicznej do środowiska dostał się związek z grupy dioksyn zwany odtąd „trucizną z Seveso”. Około 1500 ha gęsto zaludnionego obszaru zostało skażone, około 700 mieszkańców zostało poszkodowanych w wyniku zatrucia, wiele zwierząt  zginęło, wielkie obszary zostały na wiele lat skażone i wyłączone z gospodarki rolnej.

Wysychanie Jeziora Aralskiego - konsekwencje klimatyczne i ekologiczne: zmiany mezoklimatyczne (wzrost kontynentalności), degeneracja ekosystemów delt rzecznych, wzrost liczby burz piaskowych i solno-pyłowych, totalne wyniszczenie przemysłu rybackiego, skrócenie okresu wegetacyjnego oraz spadek produktywności pól.

Inne zjawiska zagrażające przyrodzie w Polsce

• Technogeniczne trzęsienia ziemi spowodowane działalnością człowieka np. wydobywanie kopalin. W Polsce najczęściej do tego typu zjawisk dochodzi na Górnym Śląsku, w Sudetach, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, na Pomorzu i w Karpatach.
• Wulkany. W Polsce wulkany najczęściej występują i oddziałują na strukturę krajobrazu w okolicach Krakowa, w Pieninach, na Dolnym Śląsku.
• Trzęsienia ziemi. W historii Polski również zanotowano kilka trzęsień ziemi na Bałtyku, a więc także małych tsunami. Ostatnie miało miejsce w okolicy Łeby i Smołdzina w 1912 r., gdzie odnotowano silne wstrząsy
• Spływy, osuwiska oraz obrywy. W Polsce występują między innymi w Karpatach i na wybrzeżu Bałtyku, a czasem w Sudetach i Górach Świętokrzyskich.
• Lawiny. W Polsce największym zagrożeniem lawinowym otoczone są Karkonosze, a szczególnie miejsca: Kocioł Szrenicki, Kocioł Łabskiego Szczytu, Północne zbocze Łabskiego Szczytu, Śnieżne Kotły, Czarny Kocioł Jagniątkowski, Kocioł Smorgoni, Zbocze Wielkiego Szyszaka, Kocioł pod Małym Szyszakiem, Kotły Małego i Wielkiego Stawu, Biały Jar, Kocioł Łomniczki oraz Zbocza Śnieżki.

Na koniec warto dodać, że zmniejszenie zagrożeń wywołanych katastrofą ekologiczną należy do podstawowych obowiązków każdego państwa. Największe możliwości przewidywania i ochrony istnieją w odniesieniu do katastrof naturalnych zwłaszcza powodzi i wybuchów wulkanów oraz huraganów. ONZ i Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO) ustanowiły na 1990-2000 Międzynarodową Dekadę Redukcji Katastrof Naturalnych, przedłużoną następnie na kolejna dekadę.

W Polsce jest realizowany nowoczesny, automatyczny system monitoringu i osłony hydrologiczno-meteorologicznej kraju, którego zadaniem jest ostrzeganie przed groźnymi zjawiskami atmosferycznymi i katastrofami ekologicznymi naturalnymi. Zapobieganie katastrofom antropogenicznym wymaga bezwzględnego przestrzegania norm bezpieczeństwa i zasad ochrony środowiska. W celu zapewnienia bezpieczeństwa i ograniczenia skutków tych zjawisk są powoływane systemy zintegrowanego ratownictwa. Istotną rolę w zapobieganiu i łagodzeniu ich skutków odgrywa też edukacja całego społeczeństwa.

Aleksandra Szymańska

Źródło:

• M. Graniczny, Katastrofy przyrodnicze, warszawa 2007
• C. Klimkowski, Istota, skutki i zarządzanie ryzykiem katastroficznym w rolnictwie polskim, Warszawa 2002
• S. Kossakowski, D. Adolf, Ocena skażeń promieniotwórczych środowiska 10 lat po wypadku w Czarnobylu, Życie Weterynaryjne 1997 nr 5, s. 177-179
• L. Kożuchowski, Wypalanie roślinności katastrofą środowiska przyrodniczego, Toruń 1999
• Katastrofy ekologiczne, [on-line] chronmyprzyrode.pl
• Największe katastrofy ekologiczne na świecie, [on-line] http://zapytaj.onet.pl/Category/006,010/2,20360557,Najwieksze_katastrofy_ekologiczne_na_swiecie.html

• Następny artykuł