Krytycznie zagrożone rośliny w Polsce!

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Ziemia, nie jest już bezpiecznym domem dla organizmów żywych – na każdym kontynencie i we wszystkich środowiskach wymierają zarówno dzikie zwierzęta, jak i rośliny. Na skutek działalności człowieka giną już nie pojedyncze gatunki, ale ich setki tysiące; pustoszeje biosfera, zmniejsza się różnorodność biologiczna, co zagraża stabilności wielu ekosystemów i podstawom gospodarki.

Dola kwiatów, ludzi, ptaków

Ze sobą jest sprzęgnięta:

Jednaką spójnią los je spina…

Jan Kasprowicz

(fragment wiersza „Nasturcje”)

Na całym świecie sporządzane są listy zwierząt i roślin wymarłych w XIX i XX w. oraz zagrożonych wyginięciem, które stale się wydłużają. W Polsce na przestrzeni ostatnich 100-150 lat wyginęło prawie 40 paprotników i roślin kwiatowych, zaś na liście gatunków zagrożonych znajduje się co piąta roślina naczyniowa z naszej flory. Jeszcze silniejszemu wyniszczeniu podlegają tzw. rośliny niższe, z których wiele spełnia znaczącą rolę w przyrodzie. Wyginęło i zagrożonych jest blisko 40 proc. gatunków porostów, giną też glony, śluzowce, grzyby i mszaki. To świadczy o gwałtownych zaburzeniach i niekorzystnych dla żywych organizmów przemian całego środowiska przyrodniczego. Oddziaływaniom tym podlega również człowiek, bo przecież w tym środowisku żyje, pracuje i odpoczywa.

Kwestie zanikania rodzimych składników flory i fauny absorbują obecnie wielu przyrodników na całym świecie. Zauważalne dla każdego zamieranie całych ekosystemów, sprawia, że zaniepokojeni istniejącym stanem rzeczy są już nie tylko naukowcy, ale całe społeczeństwa.

Według klasyfikacji zagrożeń, opracowanej przez Światową Unię Ochrony Przyrody taksony wymarłe i prawdopodobnie wymarłe mogą być zakwalifikowane do jednej z dwóch kategorii: całkowicie wymarłych - EX lub też wymarłych w warunkach naturalnych - EW. Grupa taksonów wysokiego ryzyka obejmuje gatunki krytycznie zagrożone – CR, zagrożone – EN i narażone – VU.  Wydzielana jest także kategoria gatunków niższego ryzyka – tzw. LR. Gatunki, których stopień zagrożenia jest trudny do określenia z powodu braku dostatecznej informacji, przejściowo otrzymują kategorię – DD. Przypisanie taksonu do danej kategorii zagrożenia oparte jest na szczegółowych kryteriach jakościowych i ilościowych.

Przyczyną wysokiego stopnia zagrożenia naszej flory jest przede wszystkim niszczenie lub naturalne zanikanie siedlisk. Wiele z gatunków zamieszczonych w Czerwonej Księdze Roślin (Czerwona księga Roślin to wybór taksonów roślin zagrożonych na terenie Polski wyginięciem, a także tych, które już wyginęły; pierwsze wyd. z 1993, drugie z 2001) to taksony o wysokim stopniu specjalizacji, bardzo wąskim zakresie ekologicznym i specyficznych wymaganiach siedliskowych. Znaczna ich część jest reprezentowana przez nieliczne populacje. W tym przypadku konieczna staje się ochrona aktywna, aby przeciwdziałać – w zakresie, w jakim jest to możliwe – przemianom siedlisk i niekorzystnym procesom wewnątrzpopulacyjnym. Realizacji tego celu mają służyć międzynarodowe akty prawne, z których najważniejsze to Konwencja Berneńska, zawarta w Bernie w 1979 r., nakładająca na państwa, które ją ratyfikowały, obowiązek ochrony rzadkich i narażonych na wyginięcie występujących w Europie gatunków zwierząt i roślin oraz ich siedlisk, oraz Dyrektywa Siedliskowa – dokument UE przyjęty w Brukseli w 1992 r. (92/43/EWG), kładący główny nacisk na ochronę siedlisk wybranych dziko żyjących zwierząt i roślin zagrożonych w skali całej Europy.

Obecnie w Polsce wśród całkowicie wymarłych lub wymarłych w naturze roślin wymienia się 38 gatunków, są to m.in. czosnek sztywny, dereń szwedzki, goździk lśniący, koślaczek stożkowaty - odnaleziony w 2009 r. w Dolinie Odry, marsylia czterolistna, niezapominajka smukła, pierwiosnka długokwiatowa, pięciornik płonny - odnaleziony ponownie w 2008 r. na dwóch stanowiskach na Dolnym Śląsku, przetacznik stokrotkowy - odnaleziony w 2009 r. w Karkonoszach, rdestnica zabarwiona, sasanka zwyczajna, sodówka nadmorska, storczyk cuchnący - odnaleziony w 2003 r. w Dolinie Narwi i w 2006 r. w Kotlinie Sandomierskiej, turzyca wyciągnięta, uwroć wodna - odnaleziona w 2003 r. na Dolnym Śląsku, widliczka szwajcarska i inne.

Nas w szczególności interesują rośliny krytycznie zagrożone w Polsce, które obejmują dziś 74 gatunki. Są to rośliny o bardzo izolowanych, często reliktowych stanowiskach. Wiele gatunków zaliczonych do tej kategorii ma w Polsce nieliczne stanowiska leżące na krańcach ich zasięgu. Ta grupa roślin wymaga szczególnej opieki; niekiedy konieczna jest ochrona czynna.

Pierwsza na liście CR znajduje się aldrowanda pęcherzykowata roślina pływająca, mięsożerna, nie posiadająca korzeni, odżywiająca się zooplanktonem, niekiedy larwami komarów i mikroskopijnym narybkiem. W Polsce występuje bardzo rzadko, na rozproszonych stanowiskach. Źródłem zagrożenia dla gatunku jest działalność człowieka: zanieczyszczenia wód spowodowane nawożeniem pól oraz turystycznym użytkowaniem jezior, a także naturalna sukcesja ekologiczna.

Pozostałe, cenne gatunki znajdujące się na liście krytycznie zagrożonych roślin w Polsce to m.in.

Ciemiężyca czarna – bylina należąca do rzędu liliowców, występuje w suchych i widnych lasach. W Polsce występuje na Roztoczu na dwóch współczesnych stanowiskach: Teresin i rezerwat przyrody Łabunie. To roślina trująca. Prawdopodobną przyczyną zaniku większości stanowisk była przebudowa drzewostanów dębowych na sosnowo-dębowe lub zniszczenie fitocenoz i przekształcenie ich w pola uprawne.

Cyklamen purpurowy - gatunek rośliny należący do rodziny pierwiosnkowatych. W Polsce dziko rosnące okazy są rzadkością. Znane są dwa stanowiska w Górach Kaczawskich. Jest uprawiany, jako roślina ozdobna, czasami dziczeje.

Czosnek kulisty - gatunek byliny należący do rodziny czosnkowatych. W Polsce występuje tylko jako gatunek zawlekany na Lubelszczyźnie. Można go spotkać w zbiorowisku chwastów polnych, zwykle rośnie na stokach eksponowanych ku południowi.

Dyptam jesionolistny - gatunek rośliny należący do rodziny rutowatych. W wielu krajach, również w Polsce jest uprawiany, jako roślina ozdobna. Roślina wydziela przez włoski gruczołowe dużo olejków eterycznych. W upalne i bezwietrzne dni po zbliżeniu płomienia olejki można zapalić powodując krótkotrwały, błękitny płomień, który nie niszczy rośliny. Siedlisko: suche lasy i zarośla, wzgórza. Opisany w Biblii gorejący krzew (zwanym też krzewem Mojżesza) utożsamiany bywa właśnie z dyptamem jesionolistnym, ponieważ jego olejki lotne - jak wyżej wspomniano - mogą ulec zapaleniu. Wyciąg z dyptamu pojawił się w książce Harry Potter i Insygnia Śmierci jako eliksir zasklepiający rany.

Jaskier illiryjski - gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. W Polsce współcześnie znany tylko z jednego stanowiska, położonego na Płaskowyżu Proszowickim, koło Nowego Korczyna. Kwitnie w maju. Rośnie w murawach kserotermicznych. Cała roślina jest trująca.

Kaldezja dziewięciornikowata – gatunek rośliny należący do rodziny żabieńcowatych. W Polsce jest gatunkiem skrajnie rzadkim. Wytwarza 3 formy: typową wodną, podwodną oraz lądową. Korzeni się w mulistym dnie mezotroficznych jezior, rośnie w strefie szuwarów. Największym źródłem zagrożenia jest zanieczyszczenie jezior.

Kotewka orzech wodny - gatunek rośliny jednorocznej należący do rodziny krwawnicowatych. Rośnie w zbiornikach o spokojnej, stojącej lub wolno płynącej wodzie. W Europie, w tym także w Polsce, należy do gatunków rzadko spotykanych. Nazwa pochodzi od kształtu owoców, zaopatrzonych w twarde wyrostki przypominające kotwice. Orzechy tego gatunku są jadalne, poza tym kotewka jest sadzona jako roślina ozdobna oraz wykorzystywana jako roślina lecznicza.

Macierzanka wczesna - gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych. W Polsce rzadki. Występuje tylko w Ojcowskim Parku Narodowym w Dolinie Prądnika i Dolinie Sąspowskiej. Rośnie w murawach naskalnych na skałach wapiennych. Jest uprawiana jako roślina ozdobna.

Miłek szkarłatny - gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. W Polsce jest archeofitem i rzadkim chwastem zbóż i roślin okopowych. Rośnie głównie na polach uprawnych. Aby przeciwdziałać całkowitemu wyginięciu tej rośliny zakładane są specjalne ogródki chwastów.

Nadbrzeżyca nadrzeczna - gatunek rośliny z rodziny goździkowatych, w Polsce bardzo rzadki. Roślina od 2004 r. objęta w Polsce ochroną ścisłą. W 2005 r. naliczono w Polsce zaledwie 20 okazów tej rośliny. Na większości stanowisk, na których dawniej występował wyginął z powodu regulacji rzek i innych prac hydrotechnicznych.

Oman niemiecki - gatunek roślin z rodziny astrowatych. W Polsce znany tylko z jednego stanowiska w rezerwacie przyrody Bielinek nad Odrą. Rośnie w murawach kserotermicznych i zaroślach na podłożu zasobnym w węglan wapnia.

Perłówka orzęsiona - gatunek byliny należący do rodziny wiechlinowatych (dawniej zwanych trawami). Gatunek subatlantycki, w Polsce rzadki. Rośnie na stanowiskach nasłonecznionych, suchych, na glebie zasadowej, ubogiej, często kamienistej. Rośnie na piaskach, rumoszu skalnym, piargach, żwirze. Roślina ozdobna stosowana do: nasadzeń naturalistycznych w miejscach otwartych, nasłonecznionych, umiarkowanie wilgotnych lub na obrzeżach dużych grup krzewów; oraz bukietów kwiatowych.

Pierwiosnek omączony - gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny pierwiosnkowatych. W Polsce roślina bardzo rzadka. Dawniej podawana była z 9 stanowisk, jednak wyginęła na nich. W 2008 r. potwierdzono jej występowanie tylko na jednym stanowisku: na stokach Radziejowej w Beskidzie Sądeckim (na wysokości około 800 m n.p.m.). Zagrożona jest zmianą warunków środowiska, osłabia ją też pasożytniczy grzyb Urocystis primulicola. Planowane jest wysiewanie jej z zebranych nasion na innych stanowiskach.

Przetacznik wczesny - gatunek rośliny z rodziny babkowatych. W Polsce największe skupienia stanowisk znajdują się na Pomorzu Zachodnim, Ziemi Lubuskiej, Pojezierzu Gnieźnieńskim i Kujawach. Rośnie na polach uprawnych i w murawach kserotermicznych.

Rdestnica gęsta - gatunek rośliny wodnej. W Polsce notowana w minionych kilkudziesięciu latach na pojedynczych stanowiskach na Pomorzu. Występuje zarówno w wodach płynących, jak i stojących. Rośnie na dnie torfowym lub piaszczystym, ale z dużą ilością humusu. Na stanowiskach występuje nielicznie i zanika z powodu zanieczyszczania wód i prac hydrotechnicznych.

Różanecznik żółty – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych. W Polsce jedyne jego naturalne stanowisko znajduje się w południowo-wschodniej części kraju w Woli Zarczyckiej. To roślina trująca.  Występuje na dobrze nasłonecznionych stanowiskach, jest heliofitem. Rośnie na piaszczystych wydmach, tworząc zarośla.

Sforzan bezlistny - gatunek rośliny z rodziny storczykowatych. W Polsce jest bardzo rzadki i większość jego stanowisk podano z gór. Występuje w lasach iglastych, głównie świerkowych i jodłowych, ale także w grądach i kwaśnej buczynie. Część stanowisk znajduje się na chronionych obszarach parków narodowych: Tatrzańskiego i Pienińskiego.

Szafirek miękkolistny – gatunek byliny z rodziny szparagowatych. Spotykana jest na Śląsku i Wyżynie Małopolskiej oraz na Roztoczu. Siedlisko: murawy, suche i ubogie winnice. Uprawiany jako roślina ozdobna.

Żmijowiec czerwony – gatunek rośliny z rodziny ogórecznikowatych. W Polsce jest rzadki, występuje tylko na południowo-wschodniej Lubelszczyźnie. Podejmowane są próby reintrodukcji gatunku w Dolinie Bugu. Rośnie w murawach kserotermicznych na podłożu wapiennym.

Liczba gatunków krytycznie zagrożonych w Polsce jest zdaniem przyrodników niepokojąco wysoka. Należą tu rośliny o bardzo izolowanych, często reliktowych stanowiskach. Wiele zakwalifikowanych do CR gatunków ma w Polsce nieliczne stanowiska leżące na krańcach ich zasięgu. Ta grupa roślin wymaga szczególnej opieki. Być może udałoby się przynajmniej dla niektórych z nich utworzyć stanowiska zastępcze. O ile to tylko możliwe, rośliny te powinny się znaleźć w uprawie, a ich nasiona – w banku nasion.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• Czerwona księga roślin województwa opolskiego: rośliny naczyniowe, wymarłe i rzadkie, Opole 2002
• R. Markowski, Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego, Gdańsk 2004
• Polska Czerwona Księga Roślin, Kraków 2001
• Polska Czerwona Księga Roślin, Kraków 1993

• Następny artykuł