Dworskie perełki na Podkarpaciu

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach…

Dzisiejsze województwo podkarpackie to tereny zamieszkane ongiś przez najbogatsze i najbardziej wpływowe rody Rzeczypospolitej. Nic więc dziwnego, że ziemia ta może poszczycić się prawdziwym bogactwem architektury rezydencjonalnej. Pomimo szczególnie burzliwych dziejów ocalały do dziś pełne przepychu magnackie pałace, staropolskie dworki, tajemnicze, średniowieczne zamczyska oraz majestatyczne ruiny dawnych siedzib rycerzy i ziemian. A jednak Podkarpacie, na tle innych regionów, jest stosunkowo ubogie jeśli chodzi o obiekty architektury dworskiej. Do dziś zachowało się nieco ponad 400 założeń dworskich. Ale jest jeszcze wiele zapomnianych miejsc, w których istniały niegdyś dwory lub folwarki – dziś już nieistniejące…

Obecnie na Podkarpaciu, najlepiej zachowane są dwory po dawnych PGR-ach, gdzie swoje istnienie zawdzięczają przeznaczeniu ich na mieszkania, np. dla nowych właścicieli gospodarstwa. Gorzej z budynkami, z których wyprowadzili się poprzedni użytkownicy, np. szkoły. Wiele z nich popada w ruinę, nie znajdując nabywców.

Sporo dworów wykupionych w czasie akcji wyprzedaży, na początku lat 90-tych znalazło nowych właścicieli. Tylko w nielicznych przypadkach dawne siedziby odzyskują prawowici dziedzice. Nowi właściciele, z uwagi na fatalny stan obiektów często muszą liczyć się z rekonstrukcją niemal od podstaw.

Poniżej przedstawiono kilka przykładów architektury dworskiej na Podkarpaciu, którym warto bliżej się przyjrzeć.

Bratkówka (dwór)

W Bratkówce zachował się neogotycki dwór rodziny Starowieyskich z 2 poł. XIX w. otoczony parkiem ze ścieżką dydaktyczną, umiejscowiony nad brzegiem rzeki Wisłok. Tu urodził się Franciszek Starowieyski, polski grafik, malarz i scenograf, oraz Zofia Starowieyska-Morstinowa, pisarka, tłumaczka, i publicystka. W końcu lat dwudziestych XX w. majątek liczył 205 hektarów.

Jest to budynek parterowy założony na rzucie prostokąta. Piwnice są sklepione żeglasto. Posiada trzy piętrowo zabudowane ryzality przy elewacji frontowej i elewacji ogrodowej. Front zwrócony jest na północ. Portal główny zamykają po bokach dwa filary podtrzymujące gzyms z neogotyckimi kreneżelami. Dwuspadowe dachy kryte są blachą. Elewacja zachodnia ma dobudowaną kaplicę założoną na rzucie prostokąta. Wnętrze sklepione jest kolebkowo z lunetami. Zewnętrzne ściany podzielone są pilastrami, natomiast okna i otwór wejściowy zamknięte półkoliście. Obecnie w dworku mieści się Szkoła Podstawowa.

Kapliczka z Chrystusem Frasobliwym na wprost dworu - dwukondygnacyjna, czworoboczna, murowana z cegły, otynkowana, pochodzi z XIX w. Dolna kondygnacja posiada cztery filary w narożnikach, górna natomiast przepruta jest z trzech stron półkolistymi arkadami. W górnej kondygnacji umieszczona jest ludowa rzeźba Chrystusa Frasobliwego.

Izdebki (dwór)

Odwołujący się do tradycji włoskiej willi renesansowej dwór wzniesiony został zapewne na początku XX w. z inicjatywy Henryki Zakliczyny. Jest to budynek piętrowy, z dwoma ryzalitami bocznymi i wgłębnym portykiem kolumnowym w części środkowej wspierającym przysłonięty okapem taras-loggię o tralkowej balustradce.

Majątek w latach dwudziestych XX w. liczył 627 hektarów. Dom i pozostałości parku są obecnie w bardzo dobrym stanie. Znajduje się w nim Środowiskowy Dom Samopomocy św. Anny.

Kombornia (dwór)

Dworek został wzniesiony w miejscu starego zamku, przez Ignacego Urbańskiego, stolnika przemyskiego, właściciela Kombornii, w połowie XVIII w. W dworze tym u ówczesnego właściciela Feliksa Urbańskiego odbyła się zbiórka powstańców w 1846 r. przeciw zaborcom.

Jest to budynek parterowy, nakryty dachem łamanym, z alkierzami z obu stron nakrytymi dachami trójspadowymi. Elewacja frontowa dworu na całej niemal długości otwarta została arkadowym, filarowo-kolumnowym podcieniem.

Równocześnie z dworem wzniesiona została oficyna przymykająca dzisiejszy dziedziniec od południa. Otaczające dwór stawy - to dawna fosa. Dziś w obiekcie znajduje się hotel, restauracja oraz centrum bankietowo-konferencyjne.

Korzeniów (dwór)

Dwór w Korzeniowie pochodzi z końca XVII w., przebudowany został na początku XIX w. w stylu klasycystycznym: murowany, parterowy, z czterokolumnowym portykiem od frontu, sięgającym po gzyms facjaty, nakryty trójkątnym przyczółkiem, dach czterospadowy łamany. Dwór otoczony jest parkiem. Powierzchnia całego kompleksu wynosi 16,9 ha w tym około 4 ha stanowią stawy. Przy jednym z nich znajduje się figura Matki Boskiej. Legenda głosi o utopionym w tym miejscu małym dziecku, którego zjawa pojawiała się w parku. Po wzniesieniu figurki zjawa przestała się ukazywać

Od strony frontowej dworek sąsiaduje z dużym owalnym stawem. Z dawnych zabudowań dworskich, prócz odnowionego dworku, zachowały się dwa drewniane budynki (dawniej były to stolarnia i kuźnia). Z zabytkowych elementów architektonicznych na terenie parku znajduje się figurka Matki Bożej, oraz zabytkowa kapliczka kryta gontem. Park został założony pod koniec XVII w. na bazie istniejących lokalnych zadrzewień. Teren parku porasta drzewostan różnogatunkowy z dużą liczbą okazałych drzew. Park ma charakter naturalistyczny. Do czerwca 2010 r. w dworku mieścił się Zespół Szkół Publicznych. 

Leżajsk (dwór)

Efektowne dworskie założenie o pałacowej skali powstało w latach 1760-1770 z inicjatywy starosty leżajskiego Józefa Potockiego.

Ośrodkiem układu stał się starościński dwór, obszerny, parterowy, z bocznymi dobudówkami odciętymi pilastrami, ale włączonymi pod wspólny łamany dach.

Pierwotny dwór składał się z domu starosty, odrębnego domu dla służby, licznych zabudowań gospodarczych: piekarni, browaru, słodowni, stajni, piwnic. Były tu także łazienki i więzienie starościńskie. Całość otoczono wałami ziemnymi, na których postawiono parkan pokryty gontem. W obwodzie obwarowań znajdowała się drewniana, trzypiętrowa wieża, pełniąca zarówno funkcje obronne, jak i gospodarcze, była też brama i cztery furty. Starosta szydłowiecki wyposażył budynki dworskie m.in. w piece kaflowe i szklane okna.

W latach 1932–1933 władze miasta sfinalizowały odkupienie dworu i przebudowały do potrzeb szkoły. W czasach II wojny światowej i okupacji zespół Dworu Starościńskiego pełnił funkcję koszar dla wojsk niemieckich. Po wyzwoleniu pełnił funkcje szkoły – mieściło się tutaj Liceum Ogólnokształcące i Szkoła Podstawowa nr 4. Obecnie w obiekcie mieści się siedziba Muzeum Ziemi Leżajskiej.

Miejsce Piastowe (dwór)

Parterowy dwór został wzniesiony w roku 1791 przez starostę lubatowskiego Jakuba Trzecieskiego. W II poł. XIX w. przebudowany, m.in. dobudowano piętro nad częścią zachodnią dworu oraz charakterystyczny wykusz. W końcu lat dwudziestych XX w. majątek należący do Tytusa Trzecieskiego liczył 124 hektary.

Obecnie dom i park znajduje się w dobrym stanie. W obiekcie ma siedzibę: Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna oraz internat Michalickiego Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych.

Nowosielce (dwór)

Wzniesiony w XIX w. dla Gniewoszów w stylu secesyjnym prosty parterowy dwór około 1900 r. przemienił się w orientalny niemal pawilon. Taką przemianę spowodował lekki, kamienny arkadowy portyk przed wejściem, przysłonięty w części dekoracyjną kratą. Dach niski, czterospadowy.

Przed I wojną światową dwór był komfortowo urządzony, posiadał 14 pokoi, własną elektrownię i wodociągi. Wybudowany na płaskim terenie dwór otoczono rozległym w stylu angielskim, aktualnie znacznie przetrzebionym, popularnym we współczesnych budowlach założeniem parkowym. Aktualnie odremontowaną i odnowioną budowlę użytkuje Zespół Szkół Rolniczych.

Zbydniów (dwór)

W Zbydniowie zachował się dwór rodziny Horodyńskich z przełomu XVIII i XIX w. Parterowy, nakryty wysokim dachem łamanym naczółkowym, z czterokolumnowym frontowym portykiem. Wnętrza zniekształcone po wojnie, niegdyś z sienią i salonem na osi. W sąsiedztwie dworu zachowała się w ruinie oryginalna dziewiętnastowieczna oranżeria na planie półkola.

Ostatnim właścicielem Zbyniowa (do 1943 r.) był Zbigniew Horodyński, którego majątek liczył w późnych latach dwudziestych XX w.  - 572 hektary.

Od kilkunastu lat obiekt jest własnością prywatną. A właściciel stara się doprowadzić dwór do pełnej świetności.

Zabytki architektury dworskiej przedstawione powyżej stanowią miły dla oka obrazek, zazwyczaj są one w dobrym stanie, zamieszkane bądź użytkowane na inne cele. Jest jednak duża grupa obiektów zaniedbanych, opuszczonych, ze zdziczałym parkiem wokół. Dla nich właśnie warto podjąć inicjatywę utworzenia fundacji, której celem byłoby ratowanie tego, co jeszcze zostało: wykup lub przejęcie, a potem rewitalizacja i rekonstrukcja obiektów z przeznaczeniem na ośrodki turystyczno-muzealne lub punkty warte zobaczenia na przyszłym szlaku architektury dworskiej.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• H. Grad, Podkarpacie: ogrody historyczne, Rzeszów 2008
• P. Libicki, Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu, Poznań 2012
• Michałowicz-Kubal, Zamki, dwory i pałace województwa podkarpackiego, Krosno 2006
• www.lygian.pl