Akta ostatniej woli chłopów polskich
- Szczegóły
- Kategoria: Kultura i tradycje ludowe
Stare testamenty stanowią doskonałe źródło wiedzy historycznej, dlatego zainteresowanie badaczy tego typu dokumentami zawsze było duże. Największym zainteresowaniem cieszyły się akta ostatniej woli spisywane przez szlachtę i magnaterię, natomiast mniejszą wagę przywiązywano do rozporządzeń mieszczańskich i chłopskich. W pewnym stopniu wynikało to z trudniejszego dostępu do tychtestamentów.
Testament chłopski to dyspozycja czyniona przez testatora w obliczu śmierci, dotycząca przede wszystkim jego dobytku, zawierająca niekiedy postanowienia o charakterze religijnym, moralnym i obyczajowym. Głównym powodem spisywania ostatnich aktów woli było dążenie do uregulowania wszelkich kwestii majątkowych, przede wszystkim względem dzieci i najbliższych członków rodziny, w celu uniknięcia ewentualnych konfliktów wynikających z nadmiernych roszczeń niektórych potomków, które kolidowały z interesem pozostałych spadkobierców, co z kolei groziło poważnym rozluźnieniem więzi międzypokoleniowych.
Chłopskie testamenty, na życzenie samych zainteresowanych, spisywały różne osoby. Najczęściej byli to pisarze gromadzcy, ale również rektorzy szkół parafialnych, kantorzy, słudzy kościelni, a nawet leśnicy. Niekiedy korzystano z pomocy piśmiennych krewnych, chociaż ze względu na panujący analfabetyzm zdarzało się to sporadycznie. Akta ostatniej woli sporządzano najczęściej w domu testatora, na łożuśmierci. Rzadsze były przypadki pisania dyspozycji majątkowych, czynione jeszcze za życia spadkodawcy.
W większości przypadków starano się, aby testament był jak najszybciej wpisany do akt gromadzkich, co stanowiłogwarancję trwałego zachowania zawartych w nim treści. Niekiedy zdarzało się, że nie był on aktykowany i pozostawałtylko w pierwotnej formie luźnego dokumentu, który dziedzice przechowywali przez wiele lat. Po dokonaniu wpisu istniała możliwość zapoznania się z jego treścią przez osoby zainteresowane, jak również uzyskania odpisu (ekstraktu), oczywiście po uiszczeniu odpowiedniej opłaty.
Biorąc pod uwagę wartość dowodową sporządzanych przez chłopów testamentów, badacze podzielili je na publiczne i prywatne. Te pierwsze były dokonywane przed urzędnikami reprezentującymi lokalną władzę, natomiast te drugie sporządzanow obecności świadków, którzy nie pełnili żadnych funkcji publicznych. W przypadkach niemożności przygotowania dokumentów pisemnych uciekano się do formułowania inwentarzy ustnych, co jednak zdarzało się sporadycznie. Chłopscy poddani zdawali sobie sprawę z faktu, że świadkowie tego wydarzenia mogli umrzeć lub zapomnieć o istotnych szczegółach zawartych w treści rozporządzenia, co z kolei uniemożliwiało rozwiązanie ewentualnych kwestii spornych w przyszłości.
Nieliczne wzmianki dotyczące wpływu testatorów na treść testamentu znacznie utrudniają precyzyjne rozstrzygnięcie tego problemu. W dostępnych materiałach źródłowych można odnaleźć ślady niemal dosłownych stwierdzeń. Zdarzało się również, że piszący dla podkreślenia swojej służebnej roli stwierdzał, że zapis był zgodny z wolą samego zainteresowanego. Wstęp i zakończenie było najczęściej formułowane przez osobę spisującą akt ostatniej woli.
Niektóre rozporządzenia składały się z trzech zasadniczych części, charakterystycznych dla dokumentów średniowiecznych, jak: protokół, kontekst i eschatokół. Oprócz tradycyjnych formuł pojawiały się też klauzule dodatkowe zapożyczone z formularza wpisów do akt gromadzkich i dokumentów miejskich. Odnajdywano też dokumenty, których zasadniczą część stanowił kontekst, natomiast słowo wstępne i zakończenie było wyrażone w postaci obszernych zdań złożonych, charakterystycznych dla chłopskich rozporządzeń ostatniej woli.
Protokół zazwyczaj rozpoczynała inwokacja, wyrażająca wezwanie Boga, Trójcy Świętej, Najświętszej Marii Panny i innych świętych patronów. Zwykle po niej występowała intytulacja charakteryzująca osobę testatora. Wśród innych formuł można też wymienić arengę „podkreślającą przymus śmierci”,zapis dotyczący okoliczności sporządzenia dokumentu i woli jego ogłoszenia, stwierdzenie obecności urzędników gromadzkich i podkreślenie pełni władz umysłowych testatora oraz słabości fizycznej powstałej na skutek choroby.
Kontekst stanowił główną część rozporządzenia i znajdowały się w nim dyspozycje w sprawie podziału majątku, jak również decyzje dotyczące niespłaconych długów, udzielonych pożyczek, polecenia w sprawie miejsca pochówku i organizacji ceremonii pogrzebowej. Zdarzały się też prośby kierowane do żyjących o wybaczenie wszelkich win czy darowanie wyrządzonych krzywd, składane z nadzieją uzyskania wiecznego zbawienia. W niektórych testamentach można odnaleźć zalecenia adresowane do potomków zobowiązujące ich do życia w zgodzie i miłości. Niemal stałym elementem było ustanowienie egzekutorów lub opiekunów czuwających nad prawidłowym wypełnieniem regulacji zapisanych w dokumencie.
Na eschatokół składały się przede wszystkim actum, czyli data i miejsce dokonania dyspozycji oraz datum, czyli czas i miejsce wpisania dokumentu do akt gromadzkich. Najczęściej jednak poprzestawano na jednej z nich, czyli dacie dokonania dyspozycji równoznacznej ze spisaniem testamentu lub jej wpisania do akt gromadzkich. W części końcowej znajdowała się również koroboracja, a wiec środki uwierzytelniające dokument jak: lista świadków, podpisy testatora, spadkobierców i świadków w formie krzyżyków oraz sporadycznie pieczęcie gromadzkie. Potwierdzeniem wiarygodności testamentu były również formuły aprobacyjne składane przez urzędników dominalnych, a nawet dziedziców wraz z ich podpisem i pieczęcią.
Akty ostatniej woli sporządzane przez chłopów polskich różniły się objętością, jedne były krótkie o zwięzłej treści, inne przybierały formę bardziej rozwiniętą. Jednak, bez względu na objętość, najważniejszą ich część stanowiła dyspozycja majątkowa. Niektórerozporządzenia nie zawierały żadnych środków uwierzytelniających, co prawdopodobnie było związane z przekonaniem o ich nieprzydatności. Ostatecznie trafiały przecież do akt gromadzkich, które same w sobie posiadały pełną moc dowodową, nie tylko na gruncie prawa wiejskiego, ale też miejskiego, ziemskiego czy kanonicznego. Każdy wniesiony do nich wpis był traktowany jako pełnoprawny dowód przed sądem.
W większości dokumentów można dostrzec wyraźne dążenie do precyzyjnego formułowania wszelkich wytycznych o charakterze majątkowym, dotyczących starannego podziału dóbr pomiędzy spadkobierców, w taki sposób, by nie było jakichkolwiek wątpliwości co do dysponowania nimi po śmierci testatora. Sprawa utrwalenia stanu prawnego zaistniałego dzięki testamentom była tak istotna, że do chłopskich rozporządzeń wprowadzono także innego rodzaju zabezpieczenia, mające na celu zapobieżenie sporom majątkowym, które mogłyby zagrażać rodzinnej harmonii. Wśród stosowanych form można wyróżnić: błogosławieństwo ojcowskie dla dzieci by szanowały swoją matkę, napomnienia do najbliższej rodziny by żyli w zgodzie i darzyli się wzajemnym szacunkiem oraz zakazy wszelkich kłótni i sporów.
Charakterystyczne dla chłopskich aktów ostatniej było umieszczanie akcentów religijnych. Biorąc pod uwagę ich treść można je podzielić na cztery grupy: prośby testatorów o odpuszczenie grzechów i ułatwienie osiągnięcia szczęścia wiecznego, nakazy i wezwania do spadkobierców dotyczące dalszego funkcjonowania na ziemskim padole, podziękowania dla Boga za wszelkie doznane dobrodziejstwa i otrzymane łaski i prośby o pieczę nad respektowaniem postanowień zawartych w testamencie oraz deklaracje testatorów i ich refleksje w sprawach religijnych dające świadectwo wiary. Bardzo często dokumenty te rozpoczynały się inwokacją, wzywającą imię Boga lub Trójcy Świętej. Wymiar religijny miało też składanie podpisów pod testamentami przez niepiśmiennych chłopów, w formie krzyżyków. Nie chodziło tu tylko o prostotę w ich wykonaniu, ale przede wszystkim o znaczenie krzyża jako najważniejszego symbolu chrześcijaństwa, na który świadkowie przysięgali w dowód swojej prawdomówności. Świadczyło o tym udzielenie spadkobiercom błogosławieństwa znakiem Krzyża Świętego.
Podstawową funkcją chłopskich testamentów było uprządkowanie wszelkich spraw majątkowych, które miały obowiązywać po śmierci testatora. Zdarzało się, że oprócz pozostawionych przez zmarłego dóbr materialnych, spadkobiercy przejmowali również jego długi i niespłacone pożyczki. Dokumenty te posiadały moc dowodową w sprawach spornych, które ujawniły się nie tylko tuż po śmierci testatora, ale i znacznie później, gdy o prawa do majątku upominały się dalsze pokolenia. Dlatego termin ich przechowywania był bardzo długi.
Źródeł do dziejów chłopów zachowało się znacznie mniej niż materiałów dotyczących szlachty, mieszczan czy duchowieństwa. W grupie materiałów wiejskich testamenty stanowią materiał wyjątkowy ze względu na bardzo widoczne zróżnicowanie treściowe oraz bogactwo zawartych w nich informacji. Chłopito, w przeważającej mierze, społeczność anonimowa o którejczłonkach można znaleźć szczątkowe informacje, głównie w aktach sądowych. Natomiast dzięki tym dokumentom możliwe jest poznanie samych testatorów, ich biografii, stanu majątkowego, poziomu religijności. Umożliwiają pewien wgląd w ich życie rodzinne, sąsiedzkie. Dają obraz prawdziwej chłopskiej codzienności ze wszystkimi jej radościami i trudnościami.
Testamenty chłopskie stanowią swoiste zwierciadło stanu posiadania, pozwalają śledzić przemiany w stanie użytkowania gruntów uprawnych, żywego inwentarza oraz będących ich własnością narzędzi pracy. Dzięki tym szczegółowym informacjom historycymogą śledzić mechanizm przemian własnościowych w poszczególnych wsiach. Cenne są również rejestry długów zaciąganych przez testatorów oraz udzielanych przez nich pożyczek, dające obraz więzi ekonomicznych pomiędzy mieszkańcami poszczególnych wsi oraz między chłopami a mieszkańcami okolicznych aglomeracji miejskich.
Badacze dawnej architektury wiejskiej znajdą w testamentach wiele informacji o chłopskich chałupach i ich wyposażeniu, zabudowaniach gospodarczych, narzędziach rolniczych i domowych, a nawet kobiecych ozdobach. Z kolei dyspozycje dotyczące pogrzebu dają obraz zwyczajów i obrzędów towarzyszących ceremonii pogrzebowej. Testamenty znakomicie odzwierciadlają też więzi społeczne, a zwlaszca relacje między małżonkami, rodzicami i dziećmi, rzadziej sąsiadami. Niektóre z nich stanowią wręcz szczegółowy zapis historii życia rodzinnego testatorów.Zawierają informacje o interesującym przejawie świadomości mieszkańców wsi, jakim było określenie się przez nich jako członków danej zbiorowości, co stanowiło wynik naśladownictwa wzorów mieszczańskich. Niekiedy pojawiają się w nich wiadomości o ważnych wydarzeniach, nie tylko dla lokalnej wspólnoty, ale i całego kraju, wieści sygnalizujące występowanie rozmaitych zjawisk, jak: opuszczanie wsi przez chłopskich dziedziców, ze względu na brak wystarczających perspektyw życiowych czy silne przywiązanie chłopów do zwierząt gospodarskich, od których w dużym stopniu zależała ich egzystencja.
Akty ostatniej woli spisywane przez chłopskich gospodarzy stanowią cenne, dla wielu badaczy, źródło informacji historycznej. Analizując ich treść można zdobyć wiedzę nie tylko o życiu konkretnego człowieka, ale i społeczności w której przyszło mu egzystować. Niejednokrotnie są to informacje unikatowe, których nie uda się odnaleźć w żadnych innych dokumentach.
Oprac. Joanna Radziewicz
Na podstawie książki „Testamenty chłopów polskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku” opracował i wydał Janusz Łosowski. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2015.
