Ostropest plamisty – niepozorny cud natury

Szczegóły

Kategoria: Natura i my

Ostropest plamisty (Silybum marianum (L.) Gaertner) to roślina jednoroczna z rodziny astrowatych. W Polsce formy dzikie można spotkać w ogrodach, na nieużytkach i ugorach. Przez wielu postrzegana jako zwyczajny chwast, tak naprawdę to cenny gatunek leczniczy, znany już od 2 tysięcy lat.

Lecznicze działanie ostropestu plamistego było znane już w starożytności i średniowieczu. Wspomina o nim Teofrast, Dioskurides oraz Pliniusz Starszy. O korzystnym wpływie tej rośliny na wątrobę pisał wybitny angielski zielarz John Gerard i botanik Nicholas Culpeper. Opisuje go w swoim dziele również żyjąca w XI wieku Hildegarda z Bingen.

Łacińską nazwę Silybum nadał tej roślinie grecki lekarz Dioskurydes w 100 r. p.n.e. Nazwa gatunkowa marianum pochodzi od Matki Boskiej. Według legendy, gdy w szopie betlejemskiej karmiła dzieciątko, krople mleka upadły na liście ostropestu i spowodowały powstanie na nich białych plam. Według znawców roślin biblijnych ostropest plamisty mógł być ostem, o którym mowa w cytacie z Księgi Sędziów (8,7): „... wówczas wymłócę ciała wasze cierniami pustyni i ostami”. Był wówczas popularny w okolicach Ofry, w której rozgrywały się opisane wydarzenia, a jego budowa (długie i kolczaste łodygi zwieńczone pałkami kolczastych kwiatostanów) sprawiała, że z powodzeniem mógł być wykorzystywany jako narzędzie do biczowania. Z kolei inni badacze N.H. Moldenke, A. L. Moldenke i N. Hepper byli zdania, że roślina ta występowała w przypowieści o siewcy w Ewangelii Mateusza (4,3) – siewki zbóż są zagłuszane przez siewki ostropestu, który rozwija się szybciej od nich. Do ostropestu plamistego mogły odnosić się także inne cytaty Biblii: Rdz 3,18, 2 Kr 25,18, Hbr 6,8.

Ostropest plamisty pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, skąd stopniowo rozprzestrzenił się najpierw w Europie, a później również na innych kontynentach - Afryce, Australii, Nowej Zelandii, Ameryce Północnej i Południowej. W Polsce uprawia się go przede wszystkim w Wielkopolsce, na Kujawach, na Żuławach i na Lubelszczyźnie. Jest to roślina jednoroczna z rodziny astrowatych, o grubej, prostej, wzniesionej, górą rozgałęziającej się łodydze, osiągającej wysokość do 2 m, kolczastych liściach z charakterystycznymi białymi plamami oraz fioletowo - purpurowymi kwiatostanami. Owocem jest ciemna, duża niełupka z puchem lotnym, która jest cennym surowcem farmaceutycznym. W suchej owocni i w łupinie nasiennej niełupek roślina gromadzi sylimarynę, kompleks flawonolignanów pochodzenia roślinnego obejmujących przede wszystkim: sylibinę, izosylibinę, sylikrystynę i sylidianinę oraz flawonoidy – taksyfoliny. Sylimaryna wykazuje działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, rozkurczowe, detoksykujące, żółciotwórcze i żółciopędne, stabilizuje strukturę błon komórkowych, obniża stężenie cholesterolu we krwi i hamuje wytrącanie się blaszek miażdżycowych, chroni wątrobę przed szkodliwym działaniem trucizn, między innymi mykotoksyn muchomora sromotnikowego, hamuje podziały komórek nowotworowych, zapobiega marskości wątroby, zapobiega wytrącaniu się złogów i kamieni żółciowych. Z innych składników występujących w owocach ostropestu można jeszcze wymienić: aminy biogenne (histaminę, tyraminę), kwasy organiczne, śluz, witaminy C i K, fitosterole, garbniki, białka, cukry, olej z dużą ilością kwasu linolowego (50%) i sole mineralne.

Schorzenia wątroby

Ostropest plamiasty należy do grupy roślin leczniczych, których działanie na organizm ludzi jest bardzo dobrze udokumentowane. W grupie leków roślinnych, największy udział mają leki zawierające sylimarynę, stosowane w schorzeniach wątroby. Flawonolignany wykazują działanie antyhepatotoksyczne i ochronne dla wątroby. Sylimaryna wpływa na stabilizację komórek tucznych, działa ochronnie przeciwko promieniowaniu, które powoduje zahamowanie syntezy wątrobowego i śledzionowego DNA i RNA. Działa odtruwająco obniżając stężenie bilurbiny we krwi oraz normalizując parametry AST, ALT i GGT.

Preparaty zawierające kompleks flawonoignanów są zalecane przy długotrwałej terapii chorób wątroby wywołanych alkoholizmem oraz przy leczeniu wirusowego zapalenia wątroby typu A, B i C. Sylimaryna wykazuje brak skutków ubocznych, co ma szczególne znaczenie przy leczeniu przewlekłych schorzeń wątroby. Zapobiega dysfunkcjom wątroby i łagodzi skutki uboczne farmakoterapii. Szczególnie ważny jest tutaj brak interakcji pomiędzy sylimaryną, a lekami syntetycznymi.

            Systematyczne spożywanie zmielonych owoców ostropestu jako dodatku do pieczywa może działać ochronnie na wątrobę. Ponadto dzięki temu dostarczamy organizmowi cennych składników odżywczych.

Choroby nowotworowe

         Badania naukowe ujawniły, że zawarty w ostropeście składnik sylimaryny, silibinina (która jest głównym aktywnym składnikiem) wykazał in vitro działanie przeciwnowotworowe wobec ludzkich komórek raka prostaty, nowotworów sutka (zarówno estrogenozależnych jak i nieestrogenozależnych), szyjki macicy, okrężnicy oraz komórek raka płuca (drobnokomórkowy oraz niedrobnokomórkowy). Co ważniejsze stwierdzono bardzo niską toksyczność – bez niepożądanych działań ubocznych, nawet przy wysokich dawkach doustnych (w badaniach na myszach i psach: 20 g / kg masy ciała u myszy i 1 g / kg u psów).

            Sylimaryna pomaga również zachować równowagę pomiędzy wytwarzaniem nowych, a obumieraniem starych komórek. Posiada właściwości przeciwzapalne. Coraz częściej uważa się, że nie tylko zabezpiecza tkanki przed nowotworem, ale również spowalnia, a nawet hamuje wzrost guzów.

Kosmetyka

         Ze względu na to, że olej ostropestowy zawiera duże ilości NNTK (Niezbędnych Nienasyconych Kwasów Tłuszczowych) odpowiedzialnych za tworzenie się prostaglandyn, stał on się przedmiotem zainteresowania wytwórców kosmetyków. Chroni on skórę przed działaniem wolnych rodników, zmniejsza zaczerwienienia, rozjaśnia cerę oraz poprawia zdolności regeneracyjne skóry. Białko z owoców ostropestu wykazuje działanie antybakteryjne i przeciwgrzybiczne.

Weterynaria

         Ostropest plamisty może mieć szerokie zastosowanie w żywieniu zwierząt i medycynie weterynaryjnej. Preparaty zawierające sylimarynę stosuje się jako uzupełnienie mieszanek paszowych dla poprawy produkcyjności zwierząt lub w celach terapeutycznych. Koncentrat sylimaryny, dodawany do paszy kurcząt brojlerów powodował zwiększenie ich masy ciała. Podobne efekty uzyskano, stosując w żywieniu tuczników mieszankę ziołową z udziałem owoców ostropestu. Badano również możliwość wykorzystywania kiszonki z tych roślin w żywieniu bydła. Uzyskane wyniki pokazały, że znajdująca się w pożywieniu sylimaryna spowodowała obniżenie poziomu trójglicerydów w surowicy krwi, a jednocześnie nie wywołała zmian w zawartości cholesterolu i bilirubiny. W innym doświadczeniu przeprowadzonym na krowach mlecznych wykazano, że zawarta w wodzie do pojenia zwierząt sylimaryna, nie miała wpływu na parametry biochemiczne surowicy krwi ani skład mleka. Ponadto średnia wydajność mleczna u osobników otrzymujących dodatek sylimaryny była wyższa, niż u zwierząt, którym nie podawano tego komponentu. Pomimo wyższej wydajności uzyskanej przez krowy w grupie doświadczalnej nie zanotowano znacznej utraty ich masy ciała.

            Składniki biologicznie czynne ostropestu plamistego wpływają nie tylko na poprawę wyników produkcyjnych i funkcjonowanie wątroby, ale również potwierdza się ich działanie detoksykacyjne. Dodatek tej rośliny do karmy zwierząt jest pomocny w chorobach wątroby, nerek, pęcherza moczowego, w krwawieniach układu pokarmowego, niestrawności, w przypadku braku łaknienia i przy zaparciach.

Pszczelarstwo

            Ostropest plamisty wysiewany wczesną wiosną kwitnie średnio od końca czerwca do końca sierpnia. Jego kwiaty rozwijają się tylko rano, pomiędzy godziną 6 a 9, pylą w godzinach przedpołudniowych, a nektarują cały jeden dzień od rana do wieczora. Owadami zbierającymi pyłek i nektar z tej rośliny są między innymi pszczoły miodne. Jeden kwiat wydziela średnio 0,3-0,4 mg cukrów o koncentracji ich w nektarze 30-70 proc., co przekłada się na wydajność cukrową rzędu 65 kg/ha (wydajność miodową na około 80 kg), czyli dość wysoką. Warto więc korzystać z pożytku ostropestowego jeśli tylko istnieje taka możliwość.

Dodatek do żywności

            Ze względu na bogaty skład chemiczny owoce ostropestu mogą stanowić cenny składnik żywności funkcjonalnej, która ma szczególne znaczenie we wspomaganiu leczenia chorób przewlekłych, do których można zaliczyć niektóre dolegliwości wątroby. Wysoka zawartość oleju i włókna pokarmowego działa nie tylko odżywczo, ale również dietetycznie. Zmielonymi owocami ostropestu można więc posypywać pieczywo, dodawać je do owsianki, sałat lub innych potraw.

Dobrze udokumentowane właściwości sylimaryny, duże bezpieczeństwo jej stosowania oraz wyniki badań wskazują, że owoce ostropestu plamistego mogą być traktowane jako wartościowy dodatek do pieczywa o działaniu wspomagającym funkcje wątroby.

Ochrona środowiska

         Bioremediacja to technologia usuwania zanieczyszczeń z gleby i wód podziemnych za pomocą żywych organizmów. Ostropest plamisty, ze względu na duże zdolności pobierania z podłoża i kumulowania w masie wegetatywnej pierwiastków metalicznych może mieć duże znaczenie w oczyszczaniu skażonych terenów. Z wiadomych względów rośliny biorące udział w bioremediacji gleb nie mogą już stanowić surowca farmaceutycznego, ale ze względu na ostre kolce z powodzeniem mogą być wykorzystane jako roślina chroniąca zasiewy rolnicze przed dzikimi zwierzętami.

Sposoby przygotowania i dawkowanie

Nalewka

• 100 g owoców ostropestu plamistego
• 500 ml spirytusu 70%

           Nasiona ostropestu należy zmielić najlepiej w młynku do kawy. Następnie wsypać do butelki i zalać spirytusem. Trzymać w miejscu ciepłym i zacienionym przez 14 dni. Po tym czasie przefiltrować i przenieść w chłodne miejsce.

Zażywać 15 kropli w łyżce stołowej przegotowanej wody 3x dziennie maksymalnie przez okres 2 tygodni. Kurację można co jakiś czas powtarzać.

Napar

1 szklanką wrzątku należy zalać 1 łyżeczkę (ok 4 g) zmielonych nasion. Parzyć 10-15 min. Pić 3 razy dziennie. Sylimaryna nie jest rozpuszczalna w wodzie.

Nasiona         

Całe nasiona można spożywać, np. jak słonecznik (choć nie są wyjątkowo smaczne). Zmielonymi owocami można posypywać pieczywo, dodać je do owsianki, musli lub sałatki. Profilaktycznie można spożywać 1-2 łyżeczki ostropestu dziennie.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Andrzejewska J., Sadowska K.: Ostropest plamisty – roślina nie tylko lecznicza. Panacea 2008 nr 1, s.6-8.
2. Grela E.R. i in.: Ostropest plamisty w żywieniu zwierząt. Przegląd Hodowlany 2014 nr 5, s. 38-40.
3. Sadowska K.: Owoce ostropestu plamistego jako prozdrowotny dodatek do pieczywa. Żywność Nauka Technologia Jakość 2006 nr 2(46) Suppl., s. 290-296.
4. Jabłoński B.: Wartość pszczelarska ostropestu plamistego. Pszczelarstwo 2002 nr 4, s. 4.