Żurawina – roślina o wyjątkowych właściwościach

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach…

Żurawina została odkryta na początku XX wieku w Ameryce Północnej. Pomimo jej szerokiego zastosowania w medycynie ludowej, w kręgu zainteresowań medycyny klasycznej znalazła się dopiero całkiem niedawno. Obecnie cieszy się coraz większą popularnością, a właściwości prozdrowotne tej niepozornej rośliny, zwanej niegdyś „cytryną dla ubogich” wydają się być nie do przecenienia, szczególnie w czasach, gdy naturalne substancje lecznicze zyskują coraz większe grono zwolenników.

Pochodzenie i uprawa żurawiny

Żurawina (Oxycoccus) to roślina zasiedlająca torfowiska Europy, Syberii, Stanów Zjednoczonych i Kanady. W Polsce w naturalnych stanowiskach występuje żurawina błotna (Vaccinium oxycoccos) oraz podobna do niej żurawina drobnolistna (Vaccinum microcarpon). Gatunki te porastają tereny nizinne, rzadziej górskie. Można je spotkać w borach bagiennych, a także leśnych torfowiskach wysokich i przejściowych, głównie Pomorza, Pojezierza Mazurskiego, Podkarpacia i Lubelszczyzny.

W Ameryce Północnej rośnie kilka gatunków żurawiny, przy czym jeden z nich – żurawina wielkoowocowa (Vaccinum macrocarpon) ma szczególne znaczenie, bowiem to od niej wywodzą się obecnie uprawiane odmiany. Jeszcze długo przed przybyciem ludzi ze Starego Świata Indianie amerykańscy zbierali dziką żurawinę. Doskonale wiedzieli jak postępować z pozyskanym surowcem, jak go przechowywać i wykorzystywać. Sok z owoców był przez nich używany do barwienia tkanin, a jagody stanowiły doskonały dodatek do suszonej sarniny. Indianie Delaware nazywali ją ibimi (kwaśna jagoda). Była dla nich symbolem przyjaźni i pokoju. Pierwsi koloniści, którzy przybyli  do Nowej Anglii w 1620 roku szybko nauczyli się jak docenić walory tej niezwykłej rośliny. Gdy po ciężkiej i srogiej zimie, w następnym roku mogli się cieszyć dobrymi plonami, postanowili podziękować Bogu Thanksgiving. Do biesiadnego stołu zaprosili również Indian. Podano mięso z ptaka amerykańskiego - żurawia oraz przetwory z „czerwonych jagód”, nazywanych później „cranberries”, czyli żurawinami (od przypominających głowę żurawia rozwijających się pąków kwiatowych). Taki sposób ucztowania wkrótce przeszedł do tradycji, jako Święto Narodowe Dziękczynienia (Thanksgiving Day), obchodzone w każdy czwarty czwartek listopada.

Pod koniec XVIII wieku farmerzy stanu Massachusetts zaczęli zgłębiać tajniki uprawy żurawiny. Obserwacje kapitana Henrego Halla dotyczące wymagań siedliskowych sprawiły, że roślina ta znacznie zyskała na znaczeniu. W 1818 roku powstała pierwsza towarowa plantacja żurawiny z stanie Massachusetts, która do dnia dzisiejszego jest jednym z głównych ośrodków produkcji. Pierwsza nazwana odmiana żurawin została wprowadzona przez Lattiee Cahoon w 1856 roku.

Mimo, że Europejczycy mieli u siebie rodzimą żurawinę, to popularność na Starym Kontynencie zyskała dopiero ta „cudzoziemska” sprowadzona po 1820 roku. Niewielkie plantacje doświadczalne powstały w Irlandii, Holandii, Niemczech i w północnej części Włoch. Próby uprawy żurawiny w Polsce rozpoczęto pod koniec lat 50. XX wieku z materiału roślinnego sprowadzonego przez profesora Szczepana Pieniążka. Nie przyniosły one jednak oczekiwanych rezultatów. Pomimo braku jakichkolwiek przeciwskazań krajowi producenci niechętnie podejmują się uprawy tego gatunku. Powodem takiego stanu rzeczy mogą być specyficzne warunki glebowe wymagane przez tę roślinę, dość wysokie koszty założenia plantacji oraz jej lokalizacja. Żurawina wymaga bowiem gleb torfowych lub lekkich mineralnych, o wysokim poziomie wód gruntowych oraz słonecznego stanowiska. Krzewinki są bardzo wrażliwe na niedobór wody i praktycznie przez cały rok wymagają nawadniania. Podłoże pod uprawę powinno się charakteryzować bardzo niskim odczynem, na poziomie 3-3,5 pH, a płożące pędy i kwiaty rośliny są wrażliwe na mrozy i przymrozki. Koszt uprawy rośliny kształtuje się na poziomie 40-60 tys. zł, a pierwsze zbiory można uzyskać po 3 latach od posadzenia. Dlatego w Polsce bardziej popularne są przetworzone owoce żurawiny (soki, konfitury, suszone owoce) niż świeże. Większość z nich pochodzi z importu.

Właściwości odżywcze i lecznicze

Żurawina wielkoowocowa jest gatunkiem mającym duży potencjał prozdrowotny. Jej wykorzystanie w medycynie wiąże się z bogatym składem chemicznym owoców, które są bogatym źródłem witamin C i P oraz witamin z grupy B (B₁, B₂, B₆). Zawierają karetonoidy, składniki mineralne (żelazo, potas, wapń, fosfor, magnez, jod), błonnik, związki bioaktywne, które warunkują działanie przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe, kwasy organiczne (cytrynowy, chininowy, jabłkowy, benzoesowy, galusowy, hipurowy), polifenole i flawonoidy (antocyjany, flawonole, taniny). Zawartość proantocyjanidyn (PAC) jest wyższa niż w innych owocach (czarnych porzeczkach, malinach, jeżynach czy truskawkach).

Owoce żurawiny były powszechnie wykorzystywane w medycynie ludowej, zarówno europejskiej, jak i amerykańskiej. Służyły jako środek leczniczy przy dolegliwościach reumatycznych, chorobach serca, zapaleniach śluzówki jamy ustnej, chorobach układu moczowego, wrzodach, przeziębieniach, anginie, bólach głowy i problemach żołądkowo-jelitowych. Słynna Hildegarda z Bingen zalecała owoce żurawiny przy skąpych i bolesnych menstruacjach, natomiast Indianie używali soku z tej rośliny do przemywania ran i wyciągania toksyn po zatrutych strzałach.

Choroby dróg moczowych

Lecznicze oddziaływanie żurawiny na infekcje dróg moczowych wykazano po raz pierwszy w 1840 roku. Obecnie owoce tej rośliny są często wykorzystywane do leczenia zakażeń pęcherza i cewki moczowej, bowiem dzięki zawartym w nich substancjom kwaśnym, obniżają pH moczu oraz zwiększają ekstrakcję kwasu hipurowego, co nie sprzyja rozwojowi bakterii odpowiedzialnych za powstanie tych schorzeń. Dalsze badania potwierdziły, że zawarte w owocach proantocyjanidyny (PAC) znacznie utrudniają adhezję bakterii Escherichia coli do komórek nabłonkowych, a ekstrakty żurawinowe wykazują również działanie na szczepy antybiotykoodporne tych bakterii. Badania naukowe potwierdziły, że systematyczne spożywanie żurawiny (w różnych postaciach) wspomaga kurację antybiotykową, zapobiega nawrotom stanów zapalnych, zmniejsza ilość drobnoustrojów w układzie moczowym oraz działa profilaktycznie. Spożywanie owoców żurawiny w nadmiernych ilościach może silnie zakwasić mocz i doprowadzić do podrażnień pęcherza moczowego, dlatego lepiej przyjmować je z umiarem, ale systematycznie.

Choroby żołądka

Badania naukowe potwierdziły, że związki chemiczne zawarte w żurawinie, zidentyfikowane jako skondensowane taniny, powstrzymują osadzanie się bakterii Helicobacter pylori, odpowiedzialnej za choroby wrzodowe żołądka i dwunastnicy na ściankach tych narządów.

Choroby układu krążenia

Naukowcy z Uniwersytetu Wisconsin stwierdzili, że żurawina zawiera duże ilości flawonoidów, odpowiedzialnych za zmniejszenie ryzyka zachorowalności na chorobę wieńcową, wykazuje działanie przeciwzakrzepowe oraz korzystnie wpływa na rozszerzenie naczyń krwionośnych. Ponadto wykazuje właściwości antyoksydacyjne dzięki czemu zapobiega utlenianiu cholesterolu, co w dużym stopniu zmniejsza ryzyko miażdżycy i zarastania naczyń krwionośnych. Badania laboratoryjne z użyciem lipoprotein o niskiej gęstości prowadzone pod koniec lat. 90 XX wieku wykazały, że ekstrakt z surowych żurawin hamuje utlenienie LDL, a zawarta w nim ilość polifenoli o właściwościach antyutleniających jest taka sama jak w czerwonym winie.

Naukowcy przekonują, że regularne picie trzech szklanek soku z żurawiny dziennie podwyższa poziom „dobrego” cholesterolu we krwi o 10 procent, co z kolei o 40 procent zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.

Działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne

Badania naukowe wykazały szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego soku z żurawin, także w stosunku do bakterii patogennych w żywności. Uzyskane wyniki dają możliwości przyszłego wykorzystania związków bioaktywnych zawartych w tej roślinie jako naturalnych konserwantów żywności.

Badacze z Massachusetts General Hospital zbadali in vitro efekt jaki wywołuje sok z żurawiny na dziesięciu różnych typach grzybów odpowiedzialnych za choroby skóry. Uzyskane wyniku wykazały one, że powstrzymywał on wzrost ośmiu z nich.

Działanie przeciwnowotworowe

W toku doświadczeń dowiedziono, że żurawina może spowalniać rozwój wielu nowotworowych linii komórkowych poprzez: zatrzymanie cyklu komórkowego, indukcję apoptozy komórek rakowych, zatrzymanie procesu zapalnego przez inhibicję cyklooksygenazy oraz redukcję ekspresji i inhibicję enzymu dekarboksylazy orityny. Wykazano również, że żurawina może być pomocna w leczeniu raka piersi i prostaty, jak również innych groźnych linii nowotworowych, jak: rak jamy ustnej, jelita, płuc i białaczki.

Zastosowanie żurawiny w stomatologii

Właściwości antyadhezyjne związków chemicznych obecnych w owocach żurawiny zostały potwierdzone licznymi badaniami naukowymi. Substancje zawarte w jagodach tworzą rodzaj powłoki, hamują osadzanie wokół zębów obecnych w jamie ustnej streptokoków i ograniczają rozwój płytki nazębnej, dzięki czemu wpływają na poprawę higieny jamy ustnej. Niszczą też skupiska bakterii, przede wszystkim Gram-ujemnych beztlenowców oraz zmniejszają ilość bakterii Streptococcus mutans odpowiedzialnych za powstawanie próchnicy. Wykazano, że codzienne używanie płynu z żurawiną przez okres sześciu tygodni daje wyraźne efekty w postaci znacznego zmniejszenia ilości bakterii obecnych w jamie ustnej.

Inne właściwości żurawiny

Zawarte w owocach żurawiny kwasy organiczne, zwłaszcza kwas askrobiowy i cytrynowy mają działanie przeciwgorączkowe i wpływają na zwiększenie odporności organizmu. W połączeniu z miodem pszczelim i czosnkiem są pomocne w leczeniu przeziębienia, grypy i anginy. Napoje żurawinowe gaszą pragnienie w gorączce i przynoszą orzeźwienie.

Spożywanie żurawiny jest zalecane osobom odchudzającym się, bowiem reguluje przemianę materii i pomaga usunąć toksyny z organizmu. Wartość energetyczna 100 gram świeżych owoców to tylko 26 kcal, a świeżych przetworów przerobionych 125 kcal. Ponadto roślina opóźnia procesy starzenia organizmu i spowalnia obumieranie szarych komórek, dzięki czemu obniża ryzyko zachorowalności na choroby Alzheimera i Parkinsona. Doniesienia naukowe mówią również o jej przydatności w leczeniu jaskry oraz dolegliwości związanych z menopauzą. Zawartość witaminy P jest dobrodziejstwem dla osób ze skłonnościami do żylaków i wybroczyn podskórnych.

Żurawina wielkoowocowa jest bardzo ceniona w przetwórstwie domowym i przemysłowym ze względu na dużą zawartość pektyn, które mają silne właściwości galateryzujące. Zarówno w postaci świeżej, jak i przetworzonej są znakomitym dodatkiem do wielu potraw i napojów. Dawniej, zwłaszcza na Kresach jagody żurawiny dodawano do kiszenia kapusty, aby zapobiec rozwojowi nieprawidłowej flory bakteryjnej w procesie kwaszenia.

Olej z nasion tej rośliny, składniki wosku, barwniki i tłuszcze mają zastosowanie do wyrobu świec, mydeł, perfum i produktów farmaceutycznych.

Mimo wielu cennych właściwości leczniczych żurawina nie jest polecana dla osób przyjmujących leki przeciwzakrzepowe, bowiem utrudnia usuwanie warfarny z organizmu i wspomaga jej działanie, co może prowadzić do krwotoków. Powinny jej też unikać osoby chorujące na osteroporozę, ze względu na zawartość szczawianów, które utrudniają wchłanianie wapnia, a formie skryslalizowanej mogą przyczyniać się do powstania lub nasilenia się kamicy nerkowej.

Literatura:

1. Pliszka K.: Żurawina i borówka brusznica. Warszawa: Wydaw. „Działkowiec”, 2003.
2. Cudowne właściwości żurawiny. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://urodaizdrowie.pl/cudowne-wlasciwosci-zurawiny
3. Karabela M.: Żurawina – cytryna dla ubogich. Panacea 2013 nr 2(43), s. 20-21.
4. Żurawina jak czerwone wino. Zdrowa Żywność Zdrowy Styl Życia 2011 nr 2, s.31-32.

• Następny artykuł