Czarnuszka siewna – możliwości jej wykorzystania

Szczegóły

Kategoria: Ziołowy zakątek

Jeśli wierzyć mieszkańcom starożytnego Egiptu czarnuszka siewna Nigella sativa to roślina, która jest w stanie wyleczyć wszystko prócz śmierci. Wzmianki o niej znajdują się na kartach Starego Testamentu. Pisali o niej również Dioskorides, Pliniusz Starszy, Hipokrates, Avicenna, a w Polsce Marcin z Urzędowa, Syreniusz i ksiądz Krzysztof Kluk. Dawniej czarnuszka siewna była cenną rośliną leczniczą, traktowaną niemal jak panaceum. Obecnie jest wykorzystywana w ziołeczecznictwie, przemyśle spożywczym i kosmetycznym.

„Czarne ziele” cenione od starożytności

Historia czarnuszki siewnej sięga Starego Testamentu. W księdze Izajasza w przypowieści o siewcy czytamy: „Czyż raczej, gdy zrówna jej powierzchnię, nie zasiewa czarnuszki i nie rozrzuca kminu? (…) Zaprawdę, czarnuszki nie młócą saniami młockarskimi, ani po kminie nie przetaczają walca młockarskiego wozu, ale bijakiem wybija się czarnuszkę, a kminek cepami”, co świadczy o tym, że hebrajczycy traktowali ją jako roślinę zbożową. Nasiona N. sativa znali i cenili starożytni Rzymianie, którzy chętnie wykorzystywali je jako środek łagodzący przykry zapachu czosnku i cebuli, a także Grecy i Arabowie. Koran, zalecał wiernym codzienne spożywanie porcji nasion w celu ochrony przed chorobami oraz dla poprawy apetytu, natomiast Talmud, jako lek przeciwgorączkowy. Marcin z Urzędowa w „Herbarzu polskim” zachwalał zalety czarnuszki jako znakomitej przyprawy do chleba.

Wielkimi entuzjastami czarnuszki byli mieszkańcy antycznego Egiptu, którzy nazywali ją „złotem faraonów”. Legendy głosiły, że słynny władca Tutenchamon, tak bardzo wierzył w jej cudowne właściwości, że jego służący zawsze musieli mieć przy sobie buteleczkę olejku z tej rośliny. Nawet w jego grobie znaleziono amforę z substancją z „czarnego ziela”. Niezwykłe walory czarnuszki doceniły też największe egipskie piękności – Kleopatra i Nefretete, które stosowały ją do pielęgnacji skóry.

W lecznictwie ludowym nasionom czarnuszki przypisywano właściwości rozkurczowe, przeciwrobacze, moczopędne, żółciopędne, przeciwbakteryjne, regulujące menstruację, wspomagające wydzielanie gruczołów ślinowych i mlecznych oraz zapobiegające wzdęciom. Wywar z nasion był polecany jako lek na oczy, natomiast sproszkowane nasiona były wykorzystywane do zwalczania kataru i zażywane jak tabaka. Roślina służyła również jako środek przeciw ukąszeniem żmii, była stosowana do tępienia pcheł i pluskiew, w połączeniu z piołunem odstraszała komary, a zmieszana z octem likwidowała piegi.

Pochodzenie i uprawa roślin

Ojczyzną czarnuszki siewnej jest prawdopodobnie południowo-zachodnia część Azji. W stanie naturalnym można ją spotkać niemal w całej Europie Południowej. W Polsce jest uprawiana w południowej części kraju, zwłaszcza w ogrodach przydomowych i na działkach. Jest to roślina ciepłolubna i światłolubna. Słabo rośnie na stanowiskach zacienionych. Wymaga gleb szybko nagrzewających się, w dobrej kulturze, żyznych, próchnicznych, niezbyt zwięzłych, zasobnych w wapń, o odczynie zasadowym. Najczęściej sieje się ją po warzywach uprawianych na oborniku. Nasiona czarnuszki wysiewa się w pierwszej połowie kwietnia bezpośrednio do gruntu, natomiast do zbioru przystępuje się, gdy łodygi zaczynają żółknąć, a owoce stają się brunatne (najczęściej w połowie września). Plon nasion kształtuje się na poziomie od 0,6 do 1,2 t/ha.

Czarnuszka siewna jest rośliną dość charakterystyczną i łatwą do rozpoznania, ze względu na duże, pojedyncze kwiaty z błękitnym unerwieniem i seledynowym szczytem, delikatne pierzastosieczne liście, podobne do kopru oraz przypominające torebkę, kolczaste owoce. Jej przyjemny wygląd sprawia, że często jest hodowana jako roślina ozdobna i dekoracyjna.

Surowcem czarnuszki siewnej są czarne, drobne nasiona o intensywnym zapachu, zbliżonym do zapachu gałki muszkatołowca i gorzkim, korzennym smaku, przypominającym pieprz. Zawierają duże ilości tłuszczu, olejek eteryczny, melantynę i inne saponiny, gorycz nigellinę, cukry, białka, garbniki i alkaloid damasceninę.

Czarnuszka siewna – działanie i zastosowanie lecznicze

W medycynie

Dzięki obecności związków czynnych zarówno nasiona czarnuszki siewnej, jak i wytwarzane z niej preparaty wykazują właściwości bakteriobójcze, przeciwzapalne, moczopędne i żółciopędne. Są pomocne przy leczeniu przeziębień, zapalenia zatok i kataru. Sprawdzają się również w terapii chorób autoimmunologicznych, takich jak toczeń, łuszczyca, reumatyzm czy alergie. Są szczególnie polecane dla astmatyków, bowiem olej oraz wyciągi z nasion rozszerzają oskrzela i łagodzą objawy choroby.

Dzięki zawartości melantyny nasiona czarnuszki mogą być wykorzystywane jako naturalny środek przeciwbólowy. Inny składnik – nigellon działa przeciwskurczowo, dzięki czemu wpływa ona na złagodzenie nieprzyjemnych dolegliwości menstruacyjnych. Wyciągi z nasion regulują cykl miesiączkowy, zwiększają laktację u kobiet, obniżają poziom glukozy we krwi, zapobiegają zakrzepom i zatorom.

Przeprowadzane w ostatnim czasie badania wykazały, że czarnuszka działa ochronnie na żołądek i wątrobę. Ponadto wchodzący w skład nasion olejek eteryczny Tymochinon prawdopodobnie blokuje rozwój i wzrost komórek nowotworowych. Doświadczenia na myszach chorych na nowotwór trzustki, potwierdziły silne przeciwzapalne działanie tej substancji. Istnieje, więc szansa, że roślina ta odegra istotną rolę w profilaktyce tego schorzenia.

W kosmetyce

Olej z czarnuszki siewnej zawiera witaminy i składniki mineralne, które pozytywnie oddziałują na nasz wygląd fizyczny, dlatego wychodzi on w skład wielu kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji skóry, zwłaszcza trądzikowej, włosów i paznokci. Preparaty zawierające wyciąg z czarnuszki mogą być wykorzystywane do leczenia oparzeń. Na rynku dostępne są płyny do płukania jamy ustnej, w których wykorzystuje się właściwości antybakteryjne tej rośliny.

W kuchni

W kuchni czernuszka siewna jest wykorzystywana przede wszystkim jako przyprawa do chleba, ciast, konserw jarzynowych oraz kiszenia kapusty. Można ją również dodawać do tłustych potraw mięsnych, np. baraniny. W przeciwieństwie do pieprzu nie drażni błony śluzowej żołądka, więc z powodzeniem może być spożywana przez osoby borykające się z problemami żołądkowymi. Zmielone ziarna czarnuszki wymieszane z miodem mogą wzbogacić smak sałatek, a uprażone na suchej patelni mogą stanowić ciekawy dodatek do dań z twarogu. Czarnuszka jest składnikiem mieszanek przyprawowych typu curry i pieprzu ziołowego. W Indiach z jej nasion uzyskuje się olej jadalny. W przemyśle spirytusowym olej destylowany z tej rośliny jest wykorzystywany do wyrobu likierów. Jednak największe zastosowanie nasion dotyczy piekarnictwa. Nadają one wypiekom, szczególnie z mąki pszennej, charakterystyczny smak i aromat. W niektórych rejonach naszego kraju czarnuszkę dodaje się również do wyrabianego ciasta chleba razowego, dzięki czemu po upieczeniu cechuje się on niezwykłym smakiem i aromatem.

Praktyczne wykorzystanie czarnuszki siewnej

Napar z czarnuszki

Łyżkę rozdrobnionych nasion czarnuszki zalewamy szklanką wrzącej wody lub mleka, odstawiamy na 20 minut, a następnie odcedzamy. W celu poprawy smaku miksturę można posłodzić miodem. Zalecana dawka naparu to 100-150 ml. Powinno się ją przyjmować 2-3 razy dziennie. W przypadku chorób dróg moczowych należy spożywać mniejsze dawki, co 2-3 godziny. Tak przyrządzony wywar nadaje się również do przemywania skóry trądzikowej i łojotokowej.

Krople do nosa

Łyżkę rozdrobnionych nasion zalewamy 100 ml roztworu fizjologicznego soli 0,9 proc., gotujemy, odstawiamy na 30 minut i odcedzamy. Uzupełniamy brakującą ilość płynu (do poziomu 100 ml) i filtrujemy przez watę. Krople powinny być przyjmowane kilka razy dziennie do obu otworów nosowych.

Olej z czarnuszki

Olej z czarnuszki siewnej był znany i wykorzystywany od wieków. Jeśli wierzyć dawnym przekazom, wielkim entuzjastą tego specyfiku był egipski władca Tutenchamon, który ponoć nie rozstawał się z nim dbając, aby mieć go zawsze pod ręką. Zawarte w oleju cenne dla zdrowia składniki, jak: nienasycone kwasy tłuszczowe, w tym linolowy i linolenowy, olejki eteryczne, witaminy i minerały decydują o powszechności i wielości jego zastosowań.

Olej z czarnuszki zawiera nigellę, sterol, beta fitosterol. Nigella zapobiega skurczom oskrzeli wywołanym przez histaminę i dlatego jest wykorzystywana w leczeniu astmy, zapalenia oskrzeli i kaszlu. Z kolei sterol i betafito sterol wykazują działanie przeciw obrzękowe. Olej z czarnuszki wspomaga czynności trawienne, działanie układu sercowo-naczyniowego, jest pomocny przy wzdęciach, nadkwasocie i nieświeżym oddechu, działa mikrobójczo i antybakteryjnie, poprawia krwioobieg oraz normalizuje ciśnienie tętnicze, bierze udział w tworzeniu nowych komórek organizmu i regeneracji organów. Oddziałuje na układ immunologiczny, wspomaga leczenie alergii, zapalenia oskrzeli, kaszlu, kataru siennego, liszajów, łuszczycy, trądziku, bólu głowy, stawów i zębów. Wpływa na wzmocnienie odporności.

W przypadku osób dorosłych zaleca się spożywanie jednej łyżeczki oleju dwa razy dziennie, najlepiej przed posiłkiem, natomiast u dzieci wskazane jest zmniejszenie dawki o połowę. Najbardziej wartościowy jest olej tłoczony na zimno, nierafinowany i pozbawiony dodatkowych substancji wspomagających jego działanie. Powinno się go przechowywać w suchych i ciemnych miejscach. Po otwarciu zachowuje świeżość przez okres 3-4 miesięcy.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Wierzbicka B.: Czarnuszka siewna (Nigella sativia L.) – cenna roślina, znana lecz zapomniana. Biuletyn Naukowy 2000 nr 8, s.251-256
2. Śmiatacz K., Szamańska G.: Czarnuszka – niewymagająca roślina o dużym potencjale. Poradnik Gospodarski 2010 nr 4, s.30-31.
3. Mańkowska D., Bylka W.: Nigella sativia L. – związki czynne, aktywność biologiczna. Herba Polonica 2009 nr 1, s.109-125.
4. Koniuszy E.: Czarnuszka. Zioła a Zdrowie dod. Do Aury nr 180.
5. www.czarnuszka.com.pl