Szałwia – w apteczce, kuchni i ogrodzie

Szczegóły

Kategoria: Natura i my

Szałwia lekarska jest rośliną leczniczą, znaną już od czasów starożytnych. Nazywano ją świętym zielem, a nasi praojcowie mawiali: „U kogo szałwia w ogrodzie, tego śmierć nie ubodzie”. Sama nazwa rośliny jest kojarzona ze słowem salvus, czyli zdrowie. Szałwia lekarska. dzięki swoim właściwościom leczniczym oraz zastosowaniu w kuchni, jako przyprawa jest uprawiana w wielu miejscach na świecie. Można ją również hodować w ogródkach, jako roślinę ozdobną.

Jak było dawniej…

Szałwia lekarska jest rośliną leczniczą, znaną już od wieków. Starożytni Rzymianie, jak również Grecy stosowali ją jako środek leczniczy na ukąszenia węży, w przypadkach problemów ze wzrokiem i pamięcią. Była też symbolem długowieczności. W starych dokumentach znajdują się zapisy odzwierciadlające dylematy ówczesnych ludzi na temat tego zioła, jak np.: czy człowiek, który ma szałwię może się zestarzeć? lub  dlaczego umiera ten, który miał szałwię w ogrodzie? Rzymianie przy zbiorze tej rośliny odprawiali specjalne rytuały. Wybrany młodzieniec, przyodziany w białą tunikę, czyniąc uprzednio ofiarę z chleba i wina, boso zbliżał się do niej i ścinał ją srebrnym nożem.

W czasach średniowiecznych szałwia lekarska służyła jako skuteczny lek na przeziębienia. Zioło było również stosowane na obniżenie gorączki, podawane w przypadkach choroby wątroby, przy zaparciach czy padaczce.Święta Hildegarda z Bingen polecała szałwię w leczeniu niepłodności oraz drżenia członków. Nalewka z szałwii miała ułatwiać poród, a poza tym: „kto ma żołądek tak słaby, że od spożywanych potrwa łatwo zapada na zdrowiu, niech weźmie szałwii, jedną trzecią tej ilości mięty pieprzowej i tyle samo kopru włoskiego. Składniki te powinien równocześnie gotować w dobrym winie, dodając do całości trochę miodu. Potem powinien przecedzić mieszankę tę przez chustkę i po jedzeniu, jak i nocną porą, często pić. W ten sposób żołądek jego zostanie wyleczony i oczyszczony”.

Jeszcze na początku XVIII wieku wierzono, że zjadanie liści szałwii z wypisanymi na nich zaklęciami, chroni przed febrą i demonami. Panowało też  przekonanie, że kto je szałwię w maju, ma szansę na życie wieczne, a uschnięcie rośliny w ogrodzie oznaczaca nieszczęście.

Właściwości lecznicze

            Szałwia zawiera dużą ilość olejków eterycznych (tujon, cyneol, kamfora, borneol, pinen), witaminy (A, C, z grupy B), minerały (wapń, magnez, potas, sód, cynk, żelazo), żywice, kwasy organiczne i inne związki. Wykazuje działanie bakteriobójcze i przeciwzapalne. Wpływa korzystnie na układ pokarmowy, regulując wydzielanie soków trawiennych, żółci oraz pracę gładkich jelit. Pomaga w leczeniu niestrawności i wzdęć, ponieważ przeciwdziała nadmiernej fermentacji i ma właściwości rozkurczowe. Dodatkowo obniża poziom cukru we krwi, a stosowana regularnie pobudza apetyt.

            Zawarte w roślinie fitoestrogeny, garbniki i olejki eteryczne, o działaniu rozkurczowym i przeciwzapalnym, pomagają regulować obfite miesiączki i zmniejszają towarzyszące im dolegliwości bólowe. W okresie menopauzy szałwia wpływa na złagodzenieuderzeń gorąca i zmniejsza częstotliwość występowania nocnych potów. Dodatkowo ogranicza wahania nastrojów i jest pomocna w walce z bezsennością.

            W liściach tej rośliny znajdują się substancje o dobroczynnym działaniu na skórę. Olejek eteryczny i flawonoidy pomagają leczyć wypryski, trądzik, łuszczycę, grzybicę. Związki mineralne wykazują silne właściwości odżywcze, a witaminy i fitohormony zwalczają stres oksydacyjny, opóźniają starzenie się skóry i powstawanie zmarszczek. Dlatego szałwia jest cennym składnikiem wielu preparatów do pielęgnacji ciała       Szałwia lekarska to również znakomity, naturalny środek leczniczy na wszelkiego rodzaju swędzenia, spowodowane na przykład alergiczną reakcją na nieznaną substancję, z powodu nadmiernej nerwowości, łuszczycy, egzemy lub jakiegokolwiek kontaktu z trującymi roślinami takimi, jak trujący bluszcz czy sumak.Prostym i szybkim sposobem na złagodzenie dolegliwości spowodowanych przez ukąszenie owada jest zerwanie kilku świeżych liści szałwii lekarskiej, następnie zmiażdżenie ich lub żucie przez kilka sekund. Tak sporządzoną miksturę nakłada się wprost na miejsce, w którym doszło do ukąszenia.

Zawarte w szałwii taniny, olejek eteryczny i gorycz karnozolpomagają w walce z zakażeniami, mają działanie antyseptycznie i grzybobójcze, hamują rozmnażanie się bakterii odpowiedzialnych za rozwój wielu infekcji. Płukanie ust naparami z tej rośliny jest polecane do leczenia owrzodzeń jamy ustnej, aft i pleśniawek, krwawiących dziąseł, jak również do łagodzenia bólu gardła i zapalenia migdałków. Napar stosowany do picia i inhalacji, dzięki właściwościom ściągającym i wykrztuśnym, ułatwia oczyszczenie oskrzeli z zalegającej w nich wydzieliny.

            Nalewka lub wyciąg płynny z szałwii silnie zmniejszają wydzielanie potu. Przeciwpotny napar z liści szałwii działa już po 2-3 godzinach od jego wypicia i bywa skuteczny nawet przez kilka dni. Przetwory sporządzone na bazie tej rośliny hamują także nadmierną laktację i samoistny wyciek mleka u matek karmiących.

Szałwia w kuchni

            Pewien znawca sztuki kulinarnej napisał: „Jeśli gotowanie jest wielką operą to szałwia jest w niej obrażalską i kapryśną primadonną. Lubi mieć scenę tylko dla siebie”. W „Przewodniku praktycznym” z 1892 roku można przeczytać, że „roślina ta, powszechnie znana, wielce użyteczna jest. Liści jej używać można w kuchni do pieczystego, zwłaszcza wieprzowiny, drobnego ptactwa i węgorzy; w tym celu gałązki z liśćmi zatkają się na rożen, na przemian z  częściami piec się mającego mięsa, a pieczyste otrzymuje smak korzenny – wyśmienity”.

            W sztuce kulinarnej szałwia może być używana w kilku wersjach. Przede wszystkim w postaci świeżych liści, odpowiednio siekanych lub startych. Świeżym zielem można przełożyć lub obłożyć mięso, jak również natrzeć je przed pieczeniem. Przy czym należy pamiętać, że suszone liście szałwiipowinny być zgniecione, podczas gdy świeże - posiekane lub utarte. Roślina ta nadaje się do gotowania i smażenia. Można ją suszyć, mrozić oraz konserwować w oleju. W żadnym z tych wypadków nie traci aromatu. Zawdzięcza to intensywności swojego pikantnego, korzennego oraz gorzko-cierpkiego smaku.

Szałwia jest najczęściej polecana jest jako dodatek do mięs, zwłaszcza gotowanych, z rusztu czy pieczonych. Idealnie nadaje się do farszów i pasztetów, wątróbki, włoskiego boczku pancetta, a nawet kiełbasy. Wykorzystuje się ją zarówno do przyrządzania dań z drobiu, jak i wieprzowiny, cielęciny, jagnięciny, baraniny i dziczyzny.Wykorzystanie szałwii do tłustych mięs i innych cięższych potraw, poza walorami smakowymi, ma też uzasadnienie zdrowotne, bowiem roślina ta pobudza i ułatwia trawienie.W kuchni dobrze komponuje się z takimi przyprawami jak: hyzop, mięta, natka pietruszki, majeranek, oregano i bazylia.

Szałwii lekarskiej używa się też na skalę przemysłową do aromatyzowania winiaków, likierów i piwa. Ponadto, stosuje się ją do produkcji zup, sosów, kiełbasek, serów, słodyczy, a nawet gumy do żucia.

Szałwia w ogrodzie

            Szałwia dobrze rośnie w towarzystwie fasoli, kopru włoskiego, kapusty, marchwi i rozmarynu. Jak wiele innych ziół basenu Morza Śródziemnego wymaga stanowiska słonecznego i osłoniętego od wiatru, umiarkowanego nawadniania, gleby próchnicznej, zawierającej wapń, żyznej. Nasiona wysiewna się na początku marca i w kwietniu do pojemników, albo miesiąc później bezpośrednio do gruntu.

            W pierwszym okresie po posadzeniu rośliny wymagają systematycznego podlewania i odchwaszczania. Z biegiem czasu stają się bardziej odporne na suszę i zajmują powierzchnię gleby, nie dopuszczając chwastów.

            Innym sposobem rozmnażania tych roślin jest ukorzenienie pędów wierzchołkowych lub podział i przeniesienie ich na inne stanowisko, razem z ziemią i korzeniami. Szałwia w jednym miejscu może rosnąć kilka lat. Nadaje się do obsadzania rabat i ogródków skalnych. Surowcem są liście i pędy. Pierwszy zbiór powinien być przeprowadzony w sierpniu, natomiast w latach następnych – w czerwcu i w sierpniu. Zrywa się liście oraz wierzchołki pędów z kwiatami. Suszy się je w całości w temperaturze nie wyższej niż 30 stopni Celsjusza i przechowujew całości, tak jak zostały ususzone. Ziele rozdrabnia się bezpośrednio przed użyciem.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Zawiślak G.: Szałwia w kuchni. Panacea 2009 nr 3, s. 6-8.
2. Henschke M.: Szałwie, zdobią i leczą. Agrotechnika 2012 nr 5, s. 66-67.
3. Osińska, E.: Zioła: uprawa i zastosowanie. Warszawa: Hortpress,  
4. Wasilewska, G.J.: Polskie zioła lecznicze i uzdrawiające . Warszawa :   Wydawnictwo RM,