Adamowizna

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

ADAMOWIZNA i jej trzy dwory…

Adamowizna to urocza wieś na Mazowszu, gdzie znajdują się aż trzy przedwojenne dwory. Pierwszy należał do Adama Chełmońskiego, brata znanego malarza Józefa, obecnie stanowi własność gminy Grodzisk Mazowiecki. Drugi należy do potomków Adama Chełmońskiego i wciąż jest zamieszkały. Trzeci był własnością Zofii i Gustawa Zahrtów, bliskich przyjaciół Zofii Nałkowskiej, obecnie jest domostwem spadkobierców właścicieli.

Nazwa wsi Adamowizna wywodzi się od imienia Adama Chełmońskiego, brata słynnego malarza Józefa Chełmońskiego, którego siedzibą była pobliska Kuklówka. O historii miejscowości Adamowizna świadczyć mogą znajdujące się na tym terenie zabytkowe dwory.

Pierwszy dwór w Adamowiźnie (nr domu 90 D) jest budowlą pochodzącą z końca XVIII lub początku XIX w. Został przeniesiony z Kuklówki na początku XX w. i złożony na nowo na wzgórzu, wśród naturalnego parku krajobrazowego, staraniem dr Adama Chełmońskiego, ojca Mateusza i brata słynnego malarza, Józefa. Był on  lekarzem warszawskim, długoletnim ordynatorem oddziału internistycznego szpitala Dzieciątka Jezus, specjalizującym się w leczeniu chorób płuc. Pod koniec XIX wieku doktor Adam zakupił  mały folwark w osadzie Stare, która została wchłonięta do Adamowizny.

Wzgórze, według miejscowych legend, zostało usypane przez jeńców tureckich sprowadzonych po bitwie wiedeńskiej w 1683 r. przez właściciela Grodziska i okolic - generała Stanisława Mokronowskiego. Ponoć to jeńcy wykopali pobliski staw (i stawy w majątku Jordanowice), a zgromadzona ziemia utworzyła sztuczne wzniesienie w zakolu rzeki Mrogi.

Dwór w Adamowiźnie to budowla parterowa, nakryta dachem czterospadowym z późniejszym, czterokolumnowym gankiem na osi, drewniana, o konstrukcji zrębowej na podmurówce. Budynek jest usytuowany na dużej działce o bardzo zróżnicowanej rzeźbie, ze zbiornikiem i dwoma ciekami wodnymi. Na działce znajduje się unikatowy park krajobrazowy, o historycznych założeniach, porośnięty bogatym starodrzewem mieszanym. W otoczeniu budynku krzewy ozdobne.

W 1910 r. Adam Chełmoński zakupił od młynarza Jaśkiewicza młyn wodny wraz z budynkami. Zabytkowa „młynarzówka" usytuowana jest pomiędzy obiema siedzibami rodziny Chełmońskich, w zagłębieniu terenu. Od 1919 roku budowlę przystosowano do potrzeb szkolnych. W 1957 roku budynek „młynarzówki" wrócił do swojej dawnej, mieszkalnej funkcji. Obecnie budynek jest użytkowany przez lokatorów.

Posiadłość znajdowała się w rękach rodziny Chełmońskich do 1939 r., później zajmowali go różni najemcy, następnie na jakiś czas obiekt powrócił do właścicieli, a obecnie dworek wraz parkiem należy do gminy Grodzisk Mazowiecki. W roku 2013 podjęto decyzję o restauracji całego kompleksu. Powstał projekt rewitalizacji, oszacowano także całkowity koszt inwestycji na kilka milionów złotych, z czego, w przypadku pozyskania dofinansowania unijnego, koszt własny gminy miałby wynieść ponad milion. Planowana jest rewaloryzacja dworku i przeznaczenie go na cele kulturalno-oświatowe.

Kolejny dwór znajdujący się na terenie Adamowizny (nr domu 90) jest doskonałym przykładem połączenia rodzimych tradycji z europejską modą. Został zbudowany dla Mateusza Chełmońskiego, według projektu architekta Witolda Pokrowskiego w 1930 r. To jeden z ważniejszych zabytków na terenie gminy i wybitny przykład tzw. stylu dworkowego. Dwór jest umiejscowiony w sąsiedztwie sztucznego stawu na rzece Mrownie. Po drugiej stronie stawu znajduje się przeszło dwuhektarowy park ze starodrzewem określanym jako „Dęby Chełmońskiego”.

Jest to budowla parterowa, na planie kwadratu, częściowo podpiwniczona z mieszkalnym  poddaszem, nakryta dachem łamanym, z kolumnowymi gankami w elewacji frontowej. Ze wszystkich czterech stron wystawki dachowe, od frontu czterokolumnowy portyk toskański. Układ wnętrz dwutraktowy, z sienią i salonem w osi. W podobnym stylu wzniesiono w tym czasie wiele domów w rezydencjonalnych miejscowościach, takich jak Podkowa Leśna, Milanówek czy Konstancin.

Mateusz Chełmoński był synem Adama Chełmońskiego - właściciela drugiego dworu w Adamowiźnie. Kontynuował tradycje po ojcu i też był lekarzem, społecznikiem i patriotą. Wraz żoną Konstancją i dwiema córkami, mieszkał w dworku, w otoczeniu cennych obrazów i mebli. Młodsza córka Mateusza Chełmońskiego, Anna Stefańska wraz z mężem, również kontynuowała rodzinne tradycje lekarskie. Jej ojciec zmarł 23 grudnia 1981 r. Został pochowany w rodzinnym grobie na cmentarzu w Grodzisku Mazowieckim.

Dwór Mateusza Chełmońskiego, nazywany „dworem nad stawem”, od czasów budowy zachował się w prawie niezmienionej formie. W 1983 r. willę przejął spadkobierca doktora - Piotr Stefański z rodziną. Dwór jest cały czas zamieszkały przez potomków Adama Chełmońskiego, dzięki temu można powiedzieć, że jest gniazdem rodzinnym Chełmońskich. Budynek jest niedostępny do zwiedzania.

We wsi znajduje się jeszcze jeden dworek (Adamowizna 101), zbudowany około 1930 r., wg projektu Witolda Pokrowskiego, dla Zofii i Gustawa Zahrtów, obecnie własność Bujalskich i Rutkowskich. Gustaw Zahrt był aptekarzem warszawskim, właścicielem apteki na rogu ulicy Chłodnej i Wroniej, pomagający Żydom z getta. Z kolei Zofia Zahrt była najlepszą przyjaciółką Zofii Nałkowskiej. Budując dwór jeden z pokoi przeznaczyła właśnie dla Nałkowskiej. Słynna pisarka okres okupacji spędziła w Adamowiźnie, gdzie napisała „Więzły życia”. Jej niecodzienna metoda pracy wymagała absolutnej ciszy i skupienia, a gościnny dom państwa Zahrtów był do tego odpowiedni.

Dworek został skomponowany w duchu tzw. „stylu dworkowego”, o wyraźnych cechach klasycyzmu. Murowany z cegły, otynkowany, parterowy, podpiwniczony z mieszkalnym poddaszem, nieregularny, na planie wydłużonego prostokąta z wystawkami w elewacji ogrodowej i bocznej. Od frontu portyk o dwóch kolumnach toskańskich zwieńczony trójkątnym frontonem. Od ogrodu dwukolumnowy portyk przeszklony podtrzymujący balkon przed wystawką. Układ wnętrz dwutraktowy, przekształcony; z ganku frontowego wejście do prostokątnej sieni ze schodami na poddasze. Dach łamany z powiekami, kryty dachówką. Otoczenie dworku zdewastowane.

Adamowiznę można uznać za jedną z miejscowości na trasie „Szlakiem Józefa Chełmońskiego”, bowiem nieopodal wsi położona jest Kuklówka Zarzeczna, którą na swoją siedzibę i miejsce tworzenia wybrał znany malarz-realista o ustalonej już wówczas pozycji na arenie międzynarodowej. Latem 1889 r., po powrocie z Paryża, artysta zakupił za sprzedane obrazy sześciohektarowe gospodarstwo ze skromnym, modrzewiowym dworkiem, w którym spędził ostatnie 25 lat swojego życia. Właśnie z tej Kuklówki brat Józefa Adam wywiózł w częściach stary dwór i złożył go na wzgórzu w Adamowiźnie.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• Gaworski, Zamki, pałace, dwory w Polsce, Warszawa 2012
• S. Jaroszewski, W. Baraniewski, Po pałacach i dworach Mazowsza, Cz. 1, Warszawa 1997
• Libicki, M. Libicki, Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2009
• Raport o polskich dworach: Dworki z Adamowizny, tekst dostępny w Internecie: hej-kto-polak.pl
• www.grodzisk.pl