Dworek Jana Matejki w Krzesławicach (Kraków)

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

Dwór w Krzesławicach mieści się w obszernym parku nad rzeką Dłubnią. Został wystawiony w 1826 r. przez bogatą krakowską rodzinę bankierską Kirchmayerów, która posiadała wiele dworków podkrakowskich i kamienic krakowskich. Z miejscem tym ściśle związany był jeden z twórców Konstytucji 3-go maja Hugon Kołłątaj oraz polski malarz Jan Matejko. Dziś właścicielem posiadłości jest Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie.

Historia Krzesławic

Krzesławice stanowią swoistego rodzaju skansen ziemiańskiej sielanki pośród miejskiego krajobrazu. Historycznie bowiem jest to stara wieś, leżąca na lewym, wschodnim brzegu rzeki Dłubni we wschodniej części Krakowa, Nowej Hucie. Historia wsi sięga XII w., kiedy to była własnością bożogrobców miechowskich. W końcu XVIII w. Krzesławice były dzierżawione przez ówczesnego rektora Akademii Krakowskiej Hugona Kołłątaja (1750-1812). Zamieszkał on tam, razem ze swoja matką, w wystawionym przez siebie drewnianym dworku. Budowla ta nie istnieje. Dwór stał w miejscu, gdzie dziś znajduje się latarnia koło parkingu. Gdy zbudowano nowy dwór pełniła funkcje "kuchni letniej" i została rozebrana w 1918 r. Wtedy w Krzesławicach oprócz dworu były dwa młyny, 45 domów i 350 mieszkańców. Kołłątaj upodobał sobie to miejsce i uważał za swe strony rodzinne. Za udział w Insurekcji Kościuszkowskiej władze zaborcze skonfiskowały jego majątek. Po Kołłątaju Krzesławicami władał konsyliarz konfederacji targowickiej Karol Głębocki. Jakiś czas mieszkała tu jeszcze matka Kołłątaja, Marianna z Mierzeńskich oraz jego siostra.

W 1822 r. r. dobra krzesławickie zakupił krakowski bankier Jan Kanty Kirchmayer, który w 1826 r. zbudował w miejscu poprzedniej drewnianej siedziby Hugona Kołłątaja nowy dwór, istniejący do dzisiaj. Ostatnim właścicielem Krzesławic z tej rodziny był Julian Kirchmayer, poseł na Sejm Galicyjski. Przez jakiś czas gospodarzył w Krzesławicach Kazimierz Girtler, krewny Kirchmayerów, autor bardzo ciekawych pamiętników z lat 1807–1857. Po śmierci Juliana Kirchmayera rodzina sprzedała dwór Janowi Matejce, który po latach korzystania z gościnności Leonarda i Joanny Serafińskich w Nowym Wiśniczu zapragnął zażywać wypoczynku w swoim własnym letnim domu. Malarz zakupił dworek w 1876 r. za pieniądze ze sprzedaży obrazu Stefan Batory pod Pskowem. Krzesławice stały się ulubioną letnią siedzibą Matejki

W Krzesławicach powstało wiele dzieł Jana Matejki: głównie portrety i szkice, a także cykl „Dzieje cywilizacji w Polsce", „Bohdan Chmielnicki z Tuhajbejem pod Lwowem", „Ksiądz Kordecki broniący Jasnej Góry", „Rzeczpospolita Babińska", (w tle ukazany jest ogród dworski w Krzesławicach), „Bolesław Rogatka i Zofia z Doren".

Tutaj powstał też częściowo obraz „Kościuszko pod Racławicami". Kopiec, po którym jedzie na obrazie Naczelnik znajdował się w tutejszym parku, a do obrazu pozowali miejscowi chłopi (jeden z nich, przedstawiony, jako Bartosz Głowacki, zmienił sobie potem nazwisko z Boligłowa na Głowacki).

Po śmierci artysty dworek odziedziczył jego syn Tadeusz, który wkrótce zdecydował się na sprzedaż domu. Choć Jan Matejko marzył, by Krzesławice stały się siedzibą rodową, to majątek był tak zadłużony, że trzeba było go sprzedać. W XX w. jego właścicielami była rodzina Burzyńskich, która w 1957 r. przekazała dworek Towarzystwu Sztuk Pięknych. Podjęty wówczas remont posiadłości praktycznie oznaczał jego rekonstrukcję od podstaw.

W dniu 17 stycznia 1966 r. w dworku dokonano uroczystego otwarcia muzeum. Znalazły tu miejsce pamiątki po Janie Matejce i Hugonie Kołłątaju, wyeksponowano poczet królów i książąt polskich, utworzono salę dydaktyczną. Zespół dworsko-parkowy został wpisany do rejestru zabytków pod nr A-330 z 30 czerwca 1961 i A-638 z 21 marca 1983 r.

Przebudowy, renowacje, architektura

Za Jana Matejki wkoło dworu rozciągał się spory park krajobrazowy, był też staw z wysepką, na której rosły w kręgu stare lipy. W tym kręgu, jeszcze w latach 20. XX wieku stał stół z płytą sporządzoną z kamienia od żaren, podobno jeszcze z pobytu Kołłątaja. Blisko dworku z jednej strony były zabudowania gospodarcze, szopy, stodoły, a nieco dalej murowany, piętrowy spichlerz. Stał też dzwonek zawieszony na dwóch wysokich słupach połączonych daszkiem. Za czasów Matejki służył do zwoływania domowników na posiłki.

Z przeciwnej strony dworku rozciągał się ogród i sad. Matejko przebudował i rozbudował dworek według autorskiego projektu. Dostawił na osi budynku od ogrodu drewniany ganek wsparty na czterech słupach zwieńczonych trójkątnym szczytem, własnego projektu pracownię malarską i zaprojektował ażurową balustradę wokół ganku, do dziś istniejącą. Artysta zlecił też w 1879 r. wybudowanie oranżerii i cieplarni, które się nie zachowały.

Z początkiem XX w. wprowadzono pewną zmianę w wyglądzie dworku: drewniany ganek przeniesiono na przeciwną stronę budynku, od strony zabudowań gospodarczych i tak zostało do dziś. Podczas II wojny światowej w dworku stacjonowały przez rok niemieckie wojska okupacyjne – zdewastowały park wycinając wiele starych drzew, sadzonych jeszcze przez Kołłątaja. Po 1945 r. dworek popadł w ruinę, zawaliła się dawna pracowania Matejki, przez dziurawe dachy i rynny lała się woda, ściany toczył grzyb. Dawne budynki gospodarskie też były zrujnowane. Do tego ówczesne władze wepchnęły do dworku niechcianych lokatorów. W dawnym salonie Matejki mieszkała jedna rodzina, w jadalni druga. Byli to ludzie z marginesu społecznego, niszczyli wszystko, porozbijali piece kaflowe służące do ogrzewania, wybijali szyby, a okna zasłonili deskami.

W tej sytuacji ostatnia właścicielka posiadłości Maria Burzyńska podarowała w sądzie zrujnowany dworek wraz z gruntem, ogrodem i parkiem (łącznie 4 hektary) Towarzystwu Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, z zastrzeżeniem, że zawsze w dworku ma być muzeum pamiątek po Kołłątaju i Janie Matejce, a budynek ma zachować historyczny charakter.

W 1960 r. Towarzystwo rozpoczęło kapitalny remont dworku, który trwał kilka lat. Trzeba było nadwątlone mury zburzyć do pewnej wysokości, a później je nadbudować, odgrzybić, położyć nowe podłogi, dachy, rynny, odbudować zniszczoną pracownię Matejki, doprowadzić wodociąg i kanalizację, elektryczność i gaz, a następnie urządzić wnętrza. Członkowie Towarzystwa i liczni krakowianie przekazywali w darze pamiątki i meble do przyszłego muzeum. Dworek uroczyście otwarto po remoncie w styczniu 1966 r.

Dziś odnowiony dworek, pokryty gontem, otoczony rozległym parkiem krajobrazowym, z zachowanymi jeszcze stuletnimi drzewami, wśród których rzadkim okazem jest czerwony buk - stanowi swoistą enklawę, z dala od hałaśliwych samochodów, tramwajów i rozległych blokowisk. Przy ul. Wańkowicza pozostało jeszcze trochę parterowych wiejskich domów, a nawet drewnianych chat, stajni i stodół, reliktów dawnej wsi.

Choć nie zachował się dawny sad Matejki, ani zabudowania gospodarcze, dworek z otoczeniem stanowi pełne uroku miejsce, spokojne i warte obejrzenia. Ścianę frontową dworku z gankiem, zdobi wmurowana w 1969 r. pamiątkowa tablica z płaskorzeźbą przedstawiającą głowę Matejki, a przed budynkiem stoi na trawniku pomnik Matejki - popiersie artysty na granitowym cokole.

W ostatnich latach TPSP zajęło się troskliwie dworkiem, wymalowano wnętrza, pieczołowicie odnowiono zabytkowe meble. Poważną inwestycją było też wykonanie nowej, ozdobnej bramy wjazdowej na teren dworku oraz monitoringu obiektu.

Wnętrza dworku oraz zbiory muzealne

Wnętrza mieszkalne dworku umeblowane ciężkimi rzeźbionymi meblami z końca XIX w. dobrze oddają charakter epoki. Przez ganek wchodzi się do dużego pokoju z portretem Matejki oraz fotografiami przedstawiającymi jego żonę, dzieci i Marię Burzyńską. Drzwi na lewo prowadzą do salonu, w którym artysta przyjmował gości. Ciężkie portiery nad drzwiami, duże lustra, stylowa kanapa z fotelikami stanowią urządzenie wnętrza. Na ścianie zwraca uwagę olejny obraz głowy konia pędzla Matejki oraz jego rysunki ołówkowe. Do Matejki należał stary fortepian stojący w kącie, a także mały mebel na rzeźbionych nóżkach zamówiony przez artystę u stolarza.

W przyległym do salonu pokoju zgromadzono pamiątki po Kołłątaju i szkice Matejki do polichromii w Kościele Mariackim w Krakowie. W następnym pomieszczeniu można zobaczyć obrotową sztalugę Jana Matejki i kopię z obrazu „Stańczyk” oraz malowane przez różnych artystów widoki dworku z zewnątrz.

W części frontowej budynku znajduje się jadalnia Matejki, z wielkim stołem, rzeźbionymi krzesełkami i piękną, wiszącą lampą naftową. Ciekawe są wiszące obok kredensu dwa owalne portreciki, przedstawiające Teodora Cybulskiego i jego żonę Emilię, czyli rodziców Marii Burzyńskiej.

Kiedy do Matejki zwróciło się wydawnictwo z propozycją, by namalował wszystkich władców Polski, królów i książąt, począwszy od Mieszka I, a kończąc na Stanisławie Auguście Poniatowskim, artysta podjął się tej pracy. Osobiście wykonał szkice na papierze ołówkiem i akwarelą. Na podstawie tych szkiców wydrukowano setki albumów i pocztówek z wizerunkami władców, czyli tzw. „Poczet królów”, który stał się niezmiernie popularny. Po śmierci Matejki, jego dwaj uczniowie Papieski i Stroynowski wymalowali farbą olejną cały „Poczet”, ściśle wg szkiców Matejki. Towarzystwo otrzymało w darze owe portrety. Ten cenny zbiór można oglądać w sali przylegającej do jadalni artysty.

Z oryginalnego wyposażenia krzesławickiego dworu nie zachowało się wiele. Z czasów J. Matejki pochodzą: ganek (zaprojektowany przez artystę), drzwi wejściowe, drewniana ławka oraz dzwon do zwoływania domowników (obecnie na wieży pobliskiego kościoła). Większość widocznego na ekspozycji umeblowania pochodzi z dawnego pałacu hrabiego Xawerego Pusłowskiego przy ul. Westerplatte i jest depozytem Muzeum UJ. Obrazy wiszące na ścianach w większości są własnością TPSP.

Do ciekawszych eksponatów należą:

• sepet zdobiony kością (XVIII w.);
• sepet zdobiony macicą perłową (XIX w.);
• komplet mebli w stylu Ludwika Filipa;
• szafa rokokowa z 1737 r.;
• stół i szafa w stylu neobarokowym (według tradycji po Henryku Sienkiewiczu);
• fortepian, na którym grywała żona Jana Matejki, Teodora;
• skrzynia na rysunki po Janie Matejce;
• Jan Matejko: Głowa konia, Orzeł (proj. polichromii do Kościoła Mariackiego w Krakowie), Herb cechu ślusarzy, (proj. polichromii do Kościoła Mariackiego w Krakowie), oprawiony cykl grafik - Stroje w Polsce z dedykacją dla Leona Serafińskiego;
• gałąź palmowa z wieńca przysłanego na pogrzeb Jana Matejki przez Henryka Siemiradzkiego;
• nekrolog Jana Matejki;
• Leonard Stroynowski, Zygmunt Papieski, Poczet królów i książąt polskich;
• portret: Tadeusza Kościuszki, Stanisława Augusta Poniatowskiego, Hugona Kołłątaja;
• Stefan Żechowski, Jan Matejko u umierającego Artura Grottgera;
• portrety państwa Cybulskich;
• Stefan Matejko, Poranek w Krzesławicach;
• Ludwik Leszko, Dworek w Krzesławicach;
• Stefan Rostworowski, Dworek w Krzesławicach;
• Halina Cieślińska-Brzeska, W Hołdzie Janowi Matejce.

Warto jednak pamiętać, że Dworek Matejki to nie tylko muzeum, lecz także miejsce koncertów, spotkań i dyskusji o sztuce i kulturze polskiej. Dworek jest otwarty tylko w piątki, możliwość zwiedzania istnieje po wcześniejszej rezerwacji.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Literatura:

• Czas zatrzymany: fotografie z lat 1883-1963 z terenów Nowej Huty i okolic oraz wybór tekstów, red. i oprac. Adam Gryczyński, Kraków 2006
• Grabowski A., Kraków i jego okolice, Kraków 1866
• Jaroszewski T.S., Dwory i dworki w Polsce, Warszawa 2001
• Omilanowska M., Polska: pałace i dwory, Warszawa 2004
• http://palac-sztuki.krakow.pl/