Władysław Węgorek - wybitny polski entomolog
- Szczegóły
- Kategoria: Zasłużeni Polacy
Władysław Węgorek, syn Henryka i Marii Korzeniowskiej, urodził się 16 lutego 1918 roku w Nowoczersku nad Donem. Jeszcze w tym samym roku jego rodzina przeniosła się do Puław, gdzie rozpoczął swoją działalność Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW), wówczas centralny instytut w Polsce. W latach 1931-1937 Władysław Węgorek uczęszczał do Gimnazjum im. Adama Czartoryskiego. „Gimnazjum w Puławach miało dwa kierunki: matematyczno-fizyczny i humanistyczny. Ja wybrałem ten drugi, bo z matematyką miałem problemy” – pisał profesor. „Lata gimnazjalne wspominam jako okres formowania się swojej osobowości i zainteresowań. Zawarłem wiele przyjaźni z kolegami, nie tylko z klasy swojej, ale i z klas wyższych. Brałem czynny udział w różnych zbiorowych organizacjach, jak np. harcerstwo, żeglarstwo, sport, chór szkolny, muzyka i w przygotowaniu wojskowym. Wiedziałem, że moje zdolności są wyraźnie humanistyczne, przyrodnicze i pod tym kątem kierowałem swoją specjalizację […]”
W 1937 roku rozpoczął studia na Wydziale Ogrodniczym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Jak pisał: „Rozważając sprawę dalszego mego kształcenia, brak mój Zygmunt, będący w tym czasie porucznikiem studiującym w Wyższej Szkole Wojennej zaproponował umieszczenie mnie na studiach medycyny wojskowej […] Niestety – a może na szczęście? – badanie wstępne stanu zdrowia wykazało szmery w sercu i nadciśnienie. Nie zmartwiłem się tym zbytnio i podjąłem decyzję (za namową prof. Minkiewicza) studiowania na SGGW i specjalizowania się w entomologii stosowanej […] Ponieważ entomologia jako przedmiot odrębny znajdowała się na wydziale Ogrodniczym, miałem rozmowę z dziekanem tego wydziału, którym był prof. Korczewski […] Z bijącym sercem wszedłem do gabinetu. Profesor popatrzył na mnie, sprawdził dokumenty i zadał pierwsze i – jak się okazało ostatnie pytanie: „Co pana skłoniło do podjęcia studiów na Wydziale Ogrodniczym SGGW?”. Ja odpowiedziałem, że pochodzę z Puław, bywam często w PINGW, gdzie pracuje prof. Minkiewicz i tam nabrałem chęci poznania entomologii stosowanej oraz leczenia roślin uprawnych. Ta odpowiedź wywarła na profesorze bardzo dobre wrażenie i oświadczył, że z całą pewnością będę przyjęty”. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił kontynuację nauki. Podczas okupacji, pod pseudonimem Baśkiwicz, był zaangażowany w działalność konspiracyjną, służył w Armii Krajowej, od czerwca 1943 roku do lipca 1944 roku kierował komórką Biura Informacji i Propagandy przy obwodzie Puławy. W 1940 roku podjął pracę w PINGW. Kontakt i współpraca z najwybitniejszymi polskimi entomologami – profesorem Janem Ruszkowskim, profesorem Stanisławem Minkiewiczem oraz doktorem Eugeniuszem Judenką ugruntowały jego zainteresowania i wpłynęły na zawodową przyszłość. Po zakończeniu wojny wrócił na studia i w 1946 roku otrzymał dyplom ich ukończenia.
Wykorzystując zdobyte w czasie pracy w Instytucie wyniki, już w 1948 roku Władysław Węgorek uzyskał na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS) w Lublinie stopień naukowy doktora nauk zoologicznych na podstawie rozprawy dotyczącej fauny pędraków chrabąszczy (Melolontha spp.). Pozostając asystentem w Dziale Entomologicznym PINGW w Puławach rozwijał działalność naukową i organizował badania nad bardzo aktualnym w tym czasie szkodnikiem – stonką ziemniaczaną. W 1950 roku rozpoczął pracę dydaktyczną na Wydziale Rolniczym UMCS, a od 1951 roku objął Zakład Entomologii w katedrze Ochrony Roślin SGGW, gdzie współpracował z profesorem Józefem Kochmanem. W jego wspomnieniach czytamy: „Przypominam sobie mój pierwszy – inauguracyjny wykład w audytorium Mikułowskiego-Pomorskiego na SGGW. Do auli wprowadził mnie prof. Kochman i przedstawił słuchaczom, po czym wyszedł, a ja zostałem sam na sam z aulą pełną studentów. Wykład wprowadzający w entomologię stosowaną wypadł bardzo dobrze, bo nie był czytany, lecz wygłaszany całkowicie z pamięci. Przez cały okres moich wykładów i seminariów ze studentami w Lublinie, Warszawie i Poznaniu – nigdy nie korzystałem z tekstu pisanego ani nawet dyspozycji. Pewnie dzięki temu miałem u słuchaczy na tych trzech uczelniach opinię jednego z najlepszych wykładowców”.
W 1951 roku miała miejsce reorganizacja nauki rolniczej w Polsce. Na skutek nowych reform Państwowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach został zlikwidowany, a w jego miejsce utworzono Instytut Ochrony Roślin z kilkoma ośrodkami na terenie całego kraju. Władysław Węgorek został wówczas kierownikiem Oddziału w Puławach i jednocześnie stanął na czele Pracowni Badania Szkodników Roślin Przemysłowych.
W związku ze wzrastającym zagrożeniem spowodowanym nalotem stonki ziemniaczanej na terytorium naszego kraju Minister Rolnictwa powierzył doktorowi funkcję pełnomocnika rządu do walki z tym owadem oraz zorganizowanie jednostki naukowej w Poznaniu, która zajęłaby się kompleksowymi badaniami nad tym nowym dla polskich warunków szkodnikiem. Organizacja nowej placówki wymagała jednak bardzo dużo czasu i poświęcenia i w konsekwencji wpłynęła na decyzję o rezygnacji z dalszej pracy w Puławach i Warszawie.
W 1954 roku Władysław Węgorek otrzymał stopień docenta w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, a w 1955 roku przeniósł się do Poznania, gdzie rok później stanął na czele Instytutu Ochrony Roślin. Funkcję dyrektora tej placówki sprawował przez następne 32 lata, aż do przejścia na emeryturę z końcem 1988 roku. W 1959 roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w 1967 roku profesorem zwyczajnym. W tym samym roku został też powołany na członka korespondenta, a w 1976 roku na członka rzeczywistego Polskiej Akademii Nauk.
W 1955 roku został kierownikiem nowo utworzonej Katedry Entomologii Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu (obecny Uniwersytet Przyrodniczy), zaś w latach 1959-1965 pełnił obowiązki Rektora tej uczelni, przyczyniając się do jej rozbudowy. We wspomnieniach czytamy: „Pierwszą inaugurację roku akademickiego 1959 roku pamiętam bardzo dobrze. Miała ona miejsce w Auli Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. Z dużym wzruszeniem ubierałem się w togę, wkładałem złoty pierścień i brałem do ręki berło (było ono drewniane(!), pomalowane farbą olejną. Jedną z pierwszych moich czynności, było zamówienie w Warszawie berła ze srebra. Służy ono do dziś wszystkim kolejnym rektorom […] Wracając do działalności rektora – bardzo dbałem, by uczelnia stała na wysokim poziomie naukowym […] Sterałem się też o prestiż władzy rektora i Senatu […] W sumie kierowanie uczelnią przez 6 lat było okresem ważnym w moim życiu, owocnym w sukcesy na uczelni, jej rozbudowę, a nade wszystko cieszyło mnie uspokojenie waśni w środowisku naukowym […] W uznaniu moich zasług dla Akademii Rolniczej zostałem zaszczycony przez uczelnię tytułem naukowym doktora honoris causa”.
Działalność naukowa profesora Węgorka obejmowała różne dziedziny entomologii stosowanej i ochrony roślin. Na szczególną uwagę zasługują jego badania faunistyczne nad chrabąszczami (Melolonthinae) i rolnicami (Agrotinae). Po raz pierwszy w Polsce została wówczas opracowana fauna tej ważnej podrodziny, obejmującej wiele groźnych szkodników roślin. Ustalono zasięgi występowania poszczególnych gatunków, ich pojawy i liczebność. Wytypowano też najważniejsze gatunki dla ochrony roślin wraz z ich rejonizacją.
W swojej pracy naukowej dużo miejsca poświęcił problemowi zwalczania stonki ziemniaczanej. Zadanie to determinowało prace organizacyjne i badawcze w Instytucie Ochrony Roślin u progu jego działalności. Profesor prowadził badania nad biologią i ekologią tego szkodnika stwarzając naukowe podstawy jego zwalczania. Jako pierwszy zwrócił uwagę na rolę fotoperiodu w rozwoju tego owada, określił jego rytm życiowy oraz wyjaśnił fizjologiczne podstawy diapauzy stonki. Wynikiem badań biochemicznych było opracowanie nowych metod prognozowania jego pojawów. Stały się one podstawą do opracowania nowoczesnego systemu przewidywania i sygnalizacji terminów zwalczania szkodników i chorób roślin, który do dziś stanowi wytyczne dla terenowej służby ochrony roślin. W 1959 roku opublikował obszerną monografię stonki, która jak na ówczesne czasy stanowiła wyczerpujące źródło informacji na temat tego gatunku na świecie.
Władysław Węgorek prowadził też badania nad aklimatyzacją w Polsce drapieżnego pluskwiaka Perillus bioculatus oraz rolą owadów w rozprzestrzenianiu się chorób wirusowych. Na tym polu znaczącym jego osiągnięciem było ustalenie czasu żeru owada niezbędnego do nabycia przez niego zdolności przenoszenia wirusów oraz studia nad retencją wirusa mozaiki lucerny i możliwością przenoszenia przez mszyce równocześnie dwóch wirusów. Prowadził też doświadczenia nad zachowaniem wirusa w ciele owada. Był pionierem krajowych badań nad odpornością roślin na szkodniki. Zajmował się też ekonomiką stosowania chemicznych środków w ochronie roślin i krążeniem substancji biologicznie czynnych w środowisku, jak również wpływem tych substancji na plon roślin, skażenie gleby oraz różne elementy biocenozy. Pierwsze wyniki przedstawił w 1975 roku na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Roślin w Moskwie. Z uwagi na ich długotrwałość i wielostronność można je uznać za unikalne w skali międzynarodowej.
W rozbudowie Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu bardzo ważnym okresem były lata siedemdziesiąte XX w. Pieniądze pozyskane z ONZ-FAO pozwoliły na organizację systemu badania pozostałości pestycydów w produktach pochodzenia roślinnego, glebie i wodzie na terenie Polski. „Pozyskanie pieniędzy pociągało za sobą budowanie budynków laboratoryjnych. Z ministerstwa otrzymaliśmy potrzebne fundusze nie tylko na laboratorium analiz chemicznych, ale również na ośrodek szkolenia służb terenowych w zakresie ochrony roślin. Dzięki umowom z IOR został rozbudowany, a zakres prac badawczych i usługowych rozszerzył się. Stanęły nowe budynki, szklarnie i zaplecze gospodarcze […]” – pisał profesor. Potwierdzeniem autorytetu profesora oraz zaufania do jego zdolności organizacyjnych było powierzenie Instytutowi koordynacji i realizacji w latach 1967-1986 pięciu ogólnopolskich projektów badawczych.
Władysław Węgorek był autorem lub współautorem około 600 publikacji – rozpraw i artykułów naukowych, podręczników, ekspertyz i recenzji. Zaliczyć do nich można między innymi: wspomnianą wcześniej monografię o stonce, „Ochronę roślin” (1953), „Poradnik ochrony roślin” (1957), „Encyklopedię ochrony roślin” (1957), „Naukę o szkodnikach roślin” (1977) czy „Terminarz ochrony roślin rolniczych” (1977). Większość z tych książek była wielokrotnie wznawiana. Pod kierunkiem profesora powstały też liczne prace magisterskie i doktorskie. Był inicjatorem corocznych Sesji Naukowych Instytutu Ochrony Roślin, które począwszy od 1961 roku funkcjonują do chwili obecnej, pozostając jedynymi w kraju, tego typu spotkaniami nauki i praktyki. Był redaktorem i członkiem kolegiów redakcyjnych periodyków naukowych: „Roczników Nauk Rolniczych” (Seria E), „Materiałów Sesji Naukowych Instytutu Ochrony Roślin”, „Prac Naukowych Instytutu Ochrony Roślin”, „Zaleceń Instytutu Ochrony Roślin”, niemieckiego pisma „Archiv fur Phytopathologie und Pflanzesschutz” i francuskiego „Agronomie”. W latach 1972-1987 kierował centrum Koordynacyjnym Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, obejmującym problematykę ochrony roślin oraz integrującym środowisko naukowe krajów Europy środkowej i wschodniej.
Profesor Węgorek dał się również poznać jako doskonały humanista, miłośnik i mecenas historii i kultury narodowej. Wraz z profesorem Zdzisławem Wilguszem zaadoptował do celów badawczych chylący się ku ruinie pałac generała Dezyderego Chłapowskiego w Turwi. Dekadę później w podobnych okolicznościach przyczynił się do uratowania pałacu w Winnej Górze, dawnej posiadłości Jana Henryka Dąbrowskiego. Pisał: „Często jestem w Winnej Górze wraz z żoną. Tu dużo piszę na temat badań naukowych, doglądam pola doświadczalne, a wieczorami, gdy na niebie ukazują się gwiazdy, siadam z Halszką na tarasie i oglądamy gwiazdozbiory. Moim hobby jest astronomia i przestudiowałem wiele podręczników na temat Wszechświata, procesów zachodzących w gwiazdach i gwiazdozbiorach. Patrząc na gwieździste niebo, rozważam historie powstania i umierania gwiazd, budowę galaktyk, kwazarów i gwiazd neuronowych. Myślę, ile to tajemnic jest we wszechświecie? Te myśli odrywają mnie od codzienności, każą zagłębić się w tajniki kryjące w sobie wielkie tajemnice Istoty, która jest Alfą i Omegą wszystkiego, co było, jest i będzie”. Był członkiem Stowarzyszenia Miłośników Tradycji Mazurka Dąbrowskiego i jednym z inicjatorów otwarcia w pałacu izby pamięci generała Dąbrowskiego, która w późniejszym okresie została przekształcona na muzeum.
W okresie pracy zawodowej pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji. Był członkiem Prezydium Polskiej Akademii Nauk, przewodniczącym Oddziału PAN w Poznaniu i Komitetu Ochrony Roślin PAN. Uczestniczył w pracach Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej, Komitetu Prognoz „Polska XXI wieku”, Rady Głównej przy Ministrze Szkolnictwa Wyższego, Rady ds. Nauki przy Prezydencie RP. Był członkiem Komitetu Wykonawczego Europejskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO) oraz wchodził w skład komitetu redakcyjnego „Biuletynu EPPO”. Profesor Węgorek aktywnie działał w licznych Towarzystwach Naukowych. Polskie Towarzystwo Entomologiczne i Wszechzwiązkowe Towarzystwo Entomologiczne Rosji nadały mu tytuł członka honorowego. Ponadto wchodził w skład: Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Polskiego Towarzystwa Zoologicznego i Polskiego Towarzystwa Fitopatologicznego.
W dowód uznania za działalność na polu naukowym Wydział V Polskiej Akademii Nauk wyróżnił profesora Medalem im. Michała Oczapowskiego, a Prezydium Akademii – Medalem im. Mikołaja Kopernika. Był też laureatem zespołowej nagrody państwowej II stopnia za zorganizowanie w Polsce systemu rejestracji i prognozowania występowania chorób i szkodników roślin, nagrody Prezesa Rady Ministrów za całokształt pracy naukowej oraz nagród resortowych – Ministra Rolnictwa i Ministra Edukacji. Był też odznaczony m.in.: Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy I i II klasy, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem 1000-lecia Państwa Polskiego, odznaką „Zasłużony Pracownik Rolnictwa”, francuską odznaką rządową L’Ordre du Merit Agricole de France. Za zasługi dla ojczyzny w czasie II wojny światowej był uhonorowany Medalem „Polska Swemu Obrońcy” i Krzyżem Armii Krajowej.
Podsumowując najważniejsze przeżycia z lat 1981-1990 profesor Węgorek napisał: „Żyłem w „ciekawych czasach i uważam je za udane mimo licznych zagrożeń ze strony niemieckich i sowieckich zaborców, jak też – niestety – rodaków służących komunizmowi ze Wschodu. Mogę z czystym sumieniem stwierdzić, że te 72 lata przeżyłem godnie, nigdy nie ulegając naciskom ze strony ludzi, którzy mając w rękach władzę, chcieli koniecznie podporządkować sobie społeczeństwo. O żadne awanse czy wysokie stanowiska, o nagrody czy wyróżnienia nigdy nie starałem się i nie zabiegałem. A przecież osiągnąłem liczne, odpowiedzialne stanowiska, awansowałem bez najmniejszego z mojej strony ubiegania się, zostałem dyrektorem instytutu, który zbudowałem i postawiłem na wysokim poziomie naukę ochrony roślin, wybrano mnie na stanowisko rektora uczelni rolniczej, mimo, że byłem tam „homo novus”, zostałem członkiem Polskiej Akademii Nauk, o czym nigdy nie myślałem. Mnie – patriocie, przeciwnikowi reżimu komunistycznego grano „Gaude Mater Polonia”, „Hymn narodowy”, ”Poloneza” na inauguracje roku akademickiego, „Marsz generalski” na przegląd „służby wojskowej” studentów. Nie piszę tych słów, żeby się chwalić – przecież nie starałem się o te zaszczyty. Piszę to, by udowodnić, że prawda jest silniejsza od kłamstwa, pycha jest słabsza od skromności, walka ze złem daje zwycięstwo, a dobry przykład i odwaga oraz wierność szlachetnym zasadom silniejsze są od lęku i tchórzostwa”.
Profesor Władysław Węgorek zmarł 16 lipca 2001 roku w Poznaniu.
Oprac. Joanna Radziewicz
Literatura:
1. Węgorek, Władysław Władysław Józef Węgorek : życiorys i wspomnienia (1918-2001) : od twórcy Instytutu Ochrony Roślin do Programu Wieloletniego. Poznań : Wydaw. IOR, 2007
2. Pruszyński S.: Prof. dr dr h.c. Władysław Węgorek Członek Rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk nie żyje. Ochrona Roślin 2001 nr 9/10 s. 2-3.
