Hortiterapia, czyli zbawienny wpływ roślin na zdrowie człowieka

Szczegóły

Kategoria: Wiadomości rolnicze

Rośliny odgrywają ważną rolę w życiu człowieka. Od najdawniejszych czasów stanowiąźródło pożywienia, służą jako materiał budowlany, odzież czy lekarstwo. Tworzą nasze naturalne środowisko, dostarczają niezbędnego do życia tlenu oraz pozytywnie oddziałują na zdrowie i samopoczucie ludzi. Od niedawna zaczęto je wykorzystywać również w celach terapeutycznych, jako uzupełnienie tradycyjnych form rehabilitacji dla osób z określonymi problemami zdrowotnymi.

Początki hortiterapii

Terapeutyczną rolę roślin jako pierwsi zaczęli wykorzystywać starożytni lekarze Egipscy, którzy zalecali spacery po ogrodach członkom rodziny królewskiej, cierpiącym na zaburzenia umysłowe. Chociaż kojący wpływ przyrody na zdrowie człowieka był doceniany także w późniejszych czasach, dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku w klinikach w Stanach Zjednoczonych, Anglii i Hiszpanii zaczęto wykorzystywać ten fakt w celach terapeutycznych. W USA pionierem w tej dziedzinie był doktor Benjamin Rush, który poprzez pracę w polu i w ogrodzie leczył osoby chore umysłowo. Na początku XIX wieku z jego doświadczeń korzystali już terapeuci hiszpańscy. Stałą praktyką było też umieszczanie ośrodków dla osób z problemami psychicznymi na terenach wiejskich. Ważnym krokiem w rozwoju hortiterapii było utworzenie w 1817 roku przy klinice psychiatrycznej w Stanach Zjednoczonych rozległego parku z lasem i łąkami. Pod koniec XIX wieku terapia ogrodnicza była coraz szerzej wykorzystywana do leczenia dzieci z zaburzeniami umysłowymi, z czasem zaczęto również doceniać możliwości ogrodnictwa w rehabilitacji osób dorosłych, szczególnie ofiar działań wojennych. W 1936 roku w Anglii ogrodnictwo zostało uznane za oficjalną metodę terapii dla fizycznie i psychicznie chorych. Pierwsze kursy terapeutyczne zostały wprowadzone w Milwaukee Downer Center w 1942 roku. W 1951 roku terapię ogrodniczą, jako oficjalną metodę leczenia, wdrożono w szpitalu geriatrycznym Michigan StateHospital. W latach 50-tych XX wieku dziedzina ta stała się przedmiotem studiów uniwersyteckich. Z czasem zaczęty pojawiać się nowe metody pracy z pacjentami, nowe formy zajęć terapeutycznych oraz opracowania pierwszych podręczników z tej dziedziny.

Obecnie promocją i nadzorem terapii ogrodniczej zajmują się liczne organizacje, jak: American HorticulturalTherapyAssociation, Japan HorticulturalTherapySociety, Plant-People Council, Thrive UK czy AustralianHorticulturalTherapyAssociation. Do rozwoju tej formy działalności przyczyniają się również lokalne towarzystwa ogrodnicze i ogrody botaniczne.

Rośliny w służbie człowiekowi

Hortiteriapia to nowatorski sposób rehabilitacji, jest praktykowany w naszym kraju od niedawna. Jako uzupełniająca forma standardowych metod terapeutycznych łączy w sobie wiele tradycyjnych sposobów leczenia: ergoterapię, aromaterapię, fitoterapię, arteterapię i chromoterapię. Jej podstawowym celem jest poprawia zdrowia fizycznego i psychicznego chorego poprzez zaangażowanie go w różnego rodzaju prace ogrodnicze. Pozwala to osobom niepełnosprawnym, uzależnionym, starszym zaakceptować swoją niepełnosprawność, zwiększa siłę mięśni, poprawia koordynację, ogranicza stres i agresję, ułatwia kontakty społeczne. Szczególnie wrażliwe na kontakt z naturą są małe dzieci, dla których obcowanie z przyrodą stanowi podstawę prawidłowego rozwoju psychicznego: usprawnia pamięć, zwiększa poczucie własnej wartości, zmniejsza poziom stresu, rozwija kreatywność i wyobraźnię, motywuje do zdobywania nowych wiadomości i umiejętności oraz polepsza stosunki w środowisku rówieśniczym.

W wielu krajach europejskich, jak Szwecja, Niemcy, Holandia, Norwegia, Dania, Austria, Włochy, Belgia, Szwajcaria czy Wielka Brytania powstają tzw. gospodarstwa wielofunkcyjne, w których obok produkcji roślinnej czy zwierzęcej organizowane są zajęcia terapeutyczne dla różnych grup pacjentów. Uważa się, że prowadzenie tego typu działalności stwarza okazję do bardziej dynamicznego rozwoju obszarów wiejskich. Hortiterapiarealizowana jest również w specjalnie do tego celu przystosowanych zieleńcach umiejscowionych przy placówkach służby zdrowia,w parkach i ogrodach botanicznych.

Ten nowy kierunek rehabilitacji chorych jest przedmiotem nauczania i badań na niektórych uczelniach rolniczych. Jego absolwenci znajdują zatrudnienie w społecznych i prywatnych placówkach służby zdrowia: szpitalach psychiatrycznych, domach opieki, domach starców i hospicjach. Prowadzą też indywidulane zajęcia z chorymi dziećmi, osobami starszymi i niepełnosprawnymi.

W Polsce terapia ogrodnicza to nowa dziedzina, nie do końca poznana i często nieakceptowana i niedoceniana przez lekarzy, chociażi na terenie naszego kraju funkcjonują już placówki prowadzące tego typu zajęcia. Ogrodoterapięmożna podzielić na czynną i bierną. W ramach tej pierwszej podejmowane są różnego rodzaju aktywności związane z pracą w ogrodzie, szklarni i oranżerii, jak: sadzenie roślin, pielenie chwastów, podlewanie, przycinanie, zbiory, koszenie trawy, zgrabianie liści, przygotowywanie rozsady, przesadzanie i rozmnażanie roślin, jak również w specjalnych pracowniach, np. florystycznej, gdzie pacjenci wykonują dekoracje roślinne w postaci bukietów, stroików i aranżacji okolicznościowych. Terapia bierna polega na przebywaniu w ogrodzie, obserwacjii dotykaniu roślin, a przede wszystkim pobudzaniu zmysłów bodźcami jakie dostarczają rośliny, dzięki czemu chory wycisza się i uspokaja.

Aby zajęcia mogły być uznane za terapię ogrodniczą muszą wystąpić cztery podstawowe elementy:

• określona procedura terapeutyczna, koncentrująca się na zajęciach ogrodniczych,
• pacjent ze zdiagnozowanym problemem, poddany terapii,
• wyznaczony cel terapii,
• wykwalifikowany terapeuta.

Programy hortiterapii są zróżnicowane i zależą przede wszystkim od potrzeb i możliwości pacjentów oraz dostępnego zaplecza ogrodniczego. Można je podzielić na trzy grupy:

• zawodowe – podnoszące kwalifikacje zawodowe uczestników, zwiększające ich szanse na rynku pracy,
• terapeutyczne – skupiające się na leczeniu chorób psychicznych i fizycznych oraz urazów powypadkowych,
• społeczne – koncentrujące się na poprawie umiejętności komunikacyjnych i interpersonalnych uczestników.

Rośliny wykorzystywane w terapii ogrodniczej

Ogrody terapeutyczne są zakładane przy różnego rodzaju placówkach: szpitalach, domach opieki, centrach rehabilitacyjnych, hospicjach, ośrodkach dla dzieci autystycznych. Zajęcia mogą odbywać się również w pomieszczeniach zamkniętych z wykorzystaniem roślin doniczkowych. Dobór metod i form pracy zależy od zdrowia i możliwości poszczególnych pacjentów. Zazwyczaj zaleca się proste czynności ogrodnicze, jak rozmnażanie i uprawę roślin ozdobnych, warzyw, ziół, utrzymywanie terenów zieleni, pielęgnację roślin doniczkowych, sztukę bonsai oraz układanie bukietów. W ogrodach terapeutycznych należy ograniczyć użycie pestycydów i nawozów mineralnych, skłaniając się raczej ku uprawom ekologicznym, naturalnym.

Rośliny ozdobne są niezbędne w każdym ogrodzie. Dzięki nim nabiera on kolorów. Można je również wykorzystać do dekoracji pomieszczeń. Wśród popularnych gatunków jednorocznych o niewielkich wymaganiach uprawowych można wymienić aksamitkę, cynię, aster chiński i wyżlin. W ogrodach terapeutycznych mogą być również sadzone rośliny pnące, jak chmiel japoński, dynie ozdobne, groszek pnący, kobea, pałczatka i wilec. Warto też uprawiać rośliny nadające się do zasuszenia, które potem mogą być wykorzystane przy różnego rodzaju zajęciach florystycznych, szczególnie lubianych przez pacjentów. Doskonale sprawdzają się tutaj rośliny sezonowe: szarłat, anafalis, wiekuistka, krokosz, gomfrena, naśmiertelnik, lonas, czarnuszka, miechunka, suchokwiat, oraz byliny: krwawnik wiązówkowaty, jeżówka, przegorzan, mikołajek, lawenda i liatra. Wśród kwiatów jadalnych, które można później wykorzystać w kuchni można wymienić: aksamitkę, bratki, nasturcje, nagietek, słonecznik, stokrotkę, lawendę, dziewannę, malwę, różę czy ogórecznik.

Warzywa to kolejny ważny element ogrodów terapeutycznych. Pacjenci mają dużo satysfakcji mogąc skosztować wyhodowanych przez siebie specjałów. Polecane są gatunki i odmiany mniej znane, np.: dynia makaronowa, pomidory o różnym kształcie i wielkości, kukurydza o barwnych ziarenkach. Proste w utrzymaniu są warzywa o krótkim okresie wegetacji, jak rzodkiewki, które są szczególnie polecane dla dzieci i po umyciu nadają się do bezpośredniego spożycia.

Zioła i rośliny lecznicze, jak bazylia, majeranek, mięta, tymianek, cząber, rozmaryn szałwia i melisa można uprawiać zarówno w ogródkach, jak i w pojemnikach, więc są dostępne praktycznie przez cały rok. Niektóre odmiany oprócz walorów użytkowych pełnią również funkcje ozdobne. Ponadto charakteryzują się przyjemnym zapachem. Znajdują zastosowanie w kuchni, mogą być również wykorzystywane przez pacjentów do sporządzania mieszanek zapachowych i dekoracyjnych, naparów leczniczych i kosmetyków.

W ogrodach terapeutycznych warto posadzić krzewy owocowe, bowiem wcześnie wchodzą w okres owocowania, łatwo je pielęgnować i zbierać plony. Szczególnie polecane są borówka wysoka, maliny i porzeczki. Jeśli istnieje taka możliwość dobrze jest uprawiać także drzewa owocowe, najlepiej szczepione na podkładkach karłowych. Z dużej liczby odmian należy wybierać te przeznaczone do upraw amatorskich, wcześnie wchodzące w okres owocowania, odporne na choroby i szkodniki. Z odmianjabłoni można polecić ‘Oliwkę żółtą’, ‘Antonówkę zwykłą’, ‘Chopin’, ‘Ligol’, ‘Rubinolę’, ‘Sawę’ i ‘Topaz’, z odmian gruszy – jesienną odmianę ‘Konferencja’ oraz ‘Faworytka’, ‘Komisówka’ i ‘Uta’. Do stosunkowo odpornych na choroby odmian wiśni można zaliczyć: ‘Agat’, ’Sabinę’, ‘Lucynę’, ‘North Star’, ‘Kelleris’ i ‘Wczesną Ludwikę’. W uprawie śliw największy problem stwarza choroba wirusowa – szarka. Wśród odmian mało podatnych na tę infekcję wymienia się: ‘Opal’, ‘Renklodę Ulenę’, ‘CacanskąLepoticę’. Wśród innych odmian odpornych na choroby polecane są również ‘Renkloda Althana’ i ‘Vision’. W uprawie brzoskwiń dobrze sprawdzają się ‘Harnaś’, ‘Reliance’ i ‘Redhaven’. W ogrodach terapeutycznych warto posadzić winorośl, która może być wykorzystana jako roślina owocowa, a także służyć do ocieniania miejsc odpoczynku i relaksu. W warunkach klimatycznych naszego kraju należy wybierać odmiany odporne na mróz oraz mało wrażliwe na choroby, jak: ‘Alwood’ i ‘Fredonia’. Wśród odmian deserowych i ogólnoużytkowych na uwagę zasługują: ‘Agat Donskij’, ‘Aurora’, ‘Nero’, ‘Reliance’ i  ‘BoskoopGlory’.

Przestrzeń ogrodową mogą wypełniać także zbiorniki wodne, które oprócz tego, że  podnoszą wilgotność powietrza, mogą być wykorzystane w celach terapeutycznych. Trzeba jednak pamiętać, że muszą być one płytkie i bezpieczne dla pacjentów.

Osoby słabe, mało sprawne, które muszą pozostawać w pomieszczeniach zamkniętych mogą zająć się uprawą roślin w pojemnikach. Do tego celu nadają się zarówno rośliny ozdobne, jak i warzywa czy zioła. Z kolei wzniesione zagony i stoły ułatwiają prace ogrodnicze chorym poruszającym się na wózkach inwalidzkich. W tym przypadku nie zaleca się uprawy roślin wieloletnich zimujących na zewnątrz. Można natomiast założyć ogród skalny obsadzony bylinami górskimi. Można na nich sadzić rośliny ozdobne (aksamitki, petunie, gomfreny, niskie odmiany kocanek ogrodowych, nasturcje, niecierpki),  warzywa (sałatę, pietruszkę naciową, karłowe odmiany pomidora, fasolkę szparagową karłową, cebulę), zioła (oregano, rozmaryn, bazylię, majeranek, tymianek, cząber) i truskawki.

Zajęcia terapeutyczne prowadzone w ramach hortiterapii, zwłaszcza w przypadku osób starszych i chorych, powinny ograniczać się do stosunkowo niewielkiej przestrzeni. W przypadku większych ogrodów część terapeutyczną można ogrodzić płotem lub żywopłotem. Daje to poczucie bezpieczeństwa i komfortu. Na żywopłoty nadają się rośliny bez cierni i koców, nie trujące i odporne na choroby i szkodniki, jak: pęcherznicakalinolistna, bez lilak, jaśminowiec wonny, dereń biały, dereń świdwa, forsycja pośrednia, grab pospolity, krzewuszka cudowna, tawuła wczesna i tawuła van Houtte’a.

W ogrodach terapeutycznych nie należy sadzić roślin trujących i szkodliwych dla zdrowia. Trzeba również wyeliminować wszelkiego rodzaju rośliny trujące dziko rosnące. Nie powinno się stosować chemicznych środków ochrony roślin, a w razie konieczności wybierać preparaty polecane do upraw ekologicznych i amatorskich. Wszelkie zabiegi ochronne powinny być przeprowadzone przez osobę przeszkoloną, w żadnym razie przez pacjenta, a opryskiwany teren musi być na jakiś czas wyłączony z użytkowania.

Efekty terapii ogrodniczej

Hortiterapia jest adresowana do osób w różnym wieku, z różnymi schorzeniami: umysłowymi i psychicznymi, fizycznymi, sensorycznymi, onkologicznymi, geriatrycznymi, uzależnionymi oraz osób uznanych za wykluczone społecznie i bezrobotnych. W Polsce dominują ośrodki nieukierunkowane na konkretny rodzaj dolegliwości, które skupiają pacjentów z różnymi problemami. Zajęcia terapeutyczne prowadzone przez wyspecjalizowaną kadrę mają na celu poprawę komfortu życia chorych i walkę z własnymi słabościami.

W prowadzonych placówkach do najważniejszych osiągnięć terapii ogrodniczej należy zaliczyć: osiągnięcie samodzielności przez pacjenta, wzrost jego sprawności fizycznej, polepszenie koncentracji, aktywizację zawodową, obniżenie poziomu stresu, agresji, napięcia, poprawa koordynacji ruchowej, równowagi oraz wykształcenie umiejętności współżycia społecznego i współpracy zespołowej.

Obecnie ogrodoterapia ciągle jeszcze nie uzyskała oficjalnego poparcia ze strony środowiska medycznego, dlatego niezwykle ważne są działania prowadzące do określenia sprecyzowanej i niekwestionowanej metody oceny efektywności podejmowanych czynności oraz ich przydatności w leczeniu. Przykładem pozytywnego wpływu przyrody na stan zdrowia i kondycję osób starszych są miejskie ogrody działkowe. Praca w ogrodzie pozwala na czynny kontakt z ulubionymi roślinami, motywuje do wzmożonej aktywności, wyzwala poczucie własnej wartości i przydatności społecznej.

Trudne jest naukowe zbadanie efektywności hortiterapii, mimo, że rzadko kto neguje jej działanie.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Hortiterapia / pod red. Beaty Płoszaj-Witkowskiej. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, cop. 2014.
2. Nowak J.: Terapia ogrodnicza w krajach europejskich. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 2008 z.525, s. 271-276.
3. Latkowska M.J.: Hortiterapia – rehabilitacja i terapia przez pracę w ogrodzie. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 2008 z. 525, s.229-235.

• Poprzedni artykuł