Folklor zakopiański wiecznie żywy

Szczegóły
Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Zakopane i region Podhala wyróżnia się żywym i stale kultywowanym góralskim folklorem. Istotne jest to, że w przeciwieństwie do innych terenów Polski, które przecież również mają swój folklor, na Podhalu jest on kultywowany na co dzień w miejscowych rodzinach, a nie tylko odświeżany sporadycznie. Bez wątpienia żywy góralski folklor to jedna z największych atrakcji Zakopanego i całego Podhala.

Na powstanie kultury Podhala złożyły się dwa główne czynniki. Pierwszy to wędrówka rolniczej ludności nizinnej na tereny podgórskie, zarówno z północy, jak i z południa. Podstawowa fala migracyjna szła w góry od co najmniej XI w. z ziemi krakowskiej i sandomierskiej, zasiedlając doliny. Tatry w XIV-XV w. dostały się pod wpływ wołoskiej organizacji pasterskiej, któraod XIII w. rozprzestrzeniała się na obszarze Karpat. Oznacza to, że ludność polska uległa przemieszaniu (drugi czynnik) z migrującymi od południa i wschodu, z terenów Siedmiogrodu grupami pasterzy wołoskich. W praktyce byli to Rumuni, przypuszczalnie z domieszkami krwi ludności albańskiej i południowosłowiańskiej. Od końca XIV w. pasterze przechodzili powoli na osadnictwo stałe i ulegali slawizacji na skutek zderzenia z ludnością wiejską. Krzyżowanie się i wzajemne przenikanie mentalności, obyczajów i stylu życia wytworzyły więc w XVIII w. to, co określa się, jako kulturę góralską Podhala. Podobnie powstawały inne grupy góralskie – Huculi, Łemkowie, Bojkowie oraz górale słowaccy. Specyficzna góralska duma wywodzi się z zaznaczania odrębności. Jeszcze do niedawna nazwanie górala „Lachem” (Lach – inaczej Polak, mieszkaniec nizin polskich) było uznawane za obrazę.Jan Stanisław Bystroń utrzymywał, że Podhalanie są grupą najoryginalniejszą, najbardziej charakterystyczną i zarazem wykazującą najwięcej obcych wpływów.

 

Kultura ludowa Podhala – podobnie jak kultura innych regionów Polski – ulegała na przestrzeni wieków różnorodnym zmianom. Największy rozkwit kultury góralskiej nastąpił pod koniec XIX wieku, kiedy zaczęto popularyzować Tatry i samo Podhale. Mimo procesów unifikacyjnych zachodzących we współczesnym świecie, Podhale jest jednym z nielicznych regionów Polski, którego mieszkańcy nadal zachowują i kultywują własną tradycję (niejednokrotnie łącząc nowoczesność z dawnym stylem, np. w stroju, muzyce, rzeźbie).Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na zachowywanie i popularyzowanie kultury ludowej Podhala jest przekonanie górali o ogromnej wartości kultury przodków.

Góralskie obrzędy w dużej mierze są wynikiem specyficznego położenia geograficznego i gospodarczego regionu. Życie w trudnym górskim klimacie warunkowało kult siły fizycznej i przywiązania do ziemi. Odrębność kulturowa regionu Podhala dotyczy mowy, ubioru, obyczajów i muzyki.

Jednym z elementów wyróżniających Podhale od innych regionów Polski jestgwara góralska (w samym Zakopanem dość zniekształcona). To odmiana polszczyzny, w której pozostało wiele archaizmów staropolskich, sąsiadujących z licznymi naleciałościami słowackimi i bałkańskimi.Na Podhalu powszechne jest tzw. mazurzenie czyli zastępowanie głosek -sz, cz, ż- przez -s, c, z-. Akcent w gwarze góralskiej zwykle pada na pierwszą sylabę, ale w połączeniu z przyimkiem, akcent przenosi się na przyimek.Gwara podhalańska jest jeszcze do dziś żywa. Spotykamy się z nią w rozmowach z góralami w Zakopanem i wioskach podhalańskich. Miała ona wielu entuzjastów w okresie Młodej Polski (druga połowa XIX w.). Gwarą podhalańską posługiwał się często w swoich wierszach Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

Odrębność regionalną Podhala podkreśla strój podhalański, który górale noszą z okazji różnych uroczystości kościelnych i rodzinnych. Strój podhalański zmieniał się na przestrzeni wieków - stroje zachowane w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego umożliwiają prześledzenie stopniowych zmian, jakie zachodziły w ubiorze ludności Podhala, jakie panowały mody zdobnicze, jak przekształcały się elementy stroju.

Górale podhalańscy noszą jasne, obcisłe spodnie, które posiadają kolorowe hafty w okolicy bioder i kostek, do tego białe koszule zapinane pod szyją spinkami i skórzane serdaki.

Na głowie obowiązkowo kapelusz z okrągłych rondem, a na nogach skórzane buty obwiązane rzemykami. Natomiast strój kobiecy to kolorowe spódnice w kwiaty, kolorowe chustki na głowie i gorset wyszywany cekinami.

Cechą charakterystyczną góralskiego folkloru jest również odmienna muzyka i taniec. Górale mają we krwi talent muzyczny. Nie tylko wyśpiewują przyśpiewki, ale także grają charakterystyczne melodie, do których używają głównie skrzypiec, piszczałki, trombity i basów. Od najmłodszych lat uczą się folkloru góralskiego. Muzyka góralska uderza odrębnością każdego, kto po raz pierwszy się z nią zetknie. Tonacje góralskich nut są jedyne w swoim rodzaju, niespotykane w innych regionach Polski.

Taniec góralski jest indywidualny, każdy tańczy na swój sposób, stosownie do jego charakteru, temperamentu i budowy ciała. Melodię ma się w duszy jak krew w żyłach, ona harmonizuje ruchy ciała do rytmu w tańcu, nadaje sprężystość nogom, bezwiednie kieruje ruchami i tworzy z tańca sztukę. Niektóre nazwy tańców to: „zbójnicki”, „krzesany”, czy „drobny”.

Podhale jest jednym z niewielu regionów Polski, gdzie najlepiej zachowała się sztuka ludowa:

  • Kaletnictwo - pasy bacowskie o szerokości 30 cm z czterema mosiężnymi klamrami, a także pasy juhaskie, z wbijanymi mosiężnymi gwoździami oraz torby bacowskie i kierpce, również bogato zdobione.
  • Odlewnictwo - ciupagi, dzwonki oraz elementy uprzęży końskiej,biżuteria w postaci  tradycyjnych spinek na wzór noszonych przez górali przy koszulach, z charakterystycznymi wisiorkami – „brambolcami”.
  • Hafty - wyszywanie gorsetów kolorowymi nićmi. Końce jednokolorowych spódnic są ozdabiane kwiecistymi wzorami. Na spodniach góralskich wyszywane są tzw. „parzenice”. Natomiast haft dziurkowy wykorzystuje się do ozdabiania pościeli i damskich koszul góralskich, w męskich koszulach (na kołnierzach i rękawach) stosuje się haft biały.
  • Galanteria, wyroby z drewna. Powszechnie stosuje się tu snycerstwo, tokarstwo, intersję, inkrustację, a także rzeźbę. Popularnymi wyrabianymi przedmiotami są półki, łyżniki, czerpaki, łyżki bacowskie, listwy z „gaździkami”, solniczki, formy na masło i sery, laski, zabawki, miniatury kołowrotków, łyżki, konwie, przęślice.
  • Malarstwo na szkle jest tym rodzajem sztuki, które najbardziej kojarzy się ze sztuką ludową. Głównym tematem były elementy sakralne. Obecnie na Podhalu wciąż jest wielu artystów, którzy chętnie rozwijają tę starą, ale piękną sztukę.

Rdzennie góralskie wyroby można nabyć w budkach z pamiątkami znajdującymi się głównie na zakopiańskich Krupówkach. Zaś obrazy malowane na szkle można podziwiać i nabyć w zakopiańskich galeriach.

Przejawy folkloru materialnego Podhala to przede wszystkim istniejące jeszcze do dziś stare chaty góralskie. Konstrukcja tradycyjnej chaty, oparta była na prostym schemacie. Zbudowana z drewna na planie prostokąta  z układanych na węgieł kłód, często z przeciętych wzdłuż pni, miała dwuspadowy dach bez dymników, kryty gontem, ze zdobionymi bocznymi szczytami. Wewnątrz była izba czarna, w której toczyło się życie codzienne i izba biała używana jako świetlica do przyjmowania gości. Składowano tam malowane na szkle obrazy, często przedstawiające sylwetki świętych. Znajdowały się w niej też sprzęty rzadkiego użytku i odświętne ubrania. Po dziś dzień drewniana chałupa w stylu zakopiańskim stanowi przedmiot westchnień nowobogackich mieszczuchów.

Istotnym elementem zakopiańskiego folkloru jest również pasterstwo, które przetrwało do dziś.Od wieków górale wypędzali swe stada na tatrzańskie pastwiska przydzielone osadnikom przez królów polskich. Pasterskie zwyczaje, tradycje, techniki i sprzęty dotarły w polskie góry z południa. Pasterstwo zapewniało góralom pożywienie i ubranie, a więc spełnienie podstawowych warunków przeżycia. W Tatrach urosło niemal do rangi symbolu.

Sezon wypasowy zaczynał się w dzień świętego Wojciecha, który przypadał na 23 kwietnia, a kończył się w dzień świętego Michała Archanioła, czyli 29 września. Stadem opiekowali siębacowie (postać bardzo ważna, odpowiadała za zwierzęta i ludzi), którzy dobierali sobie pomocników tzw. „juhasów” oraz młodszych „honielników”.Na hali pasterze mieszkali w drewnianym szałasie zwanym „bacówką”.

Po zakończonym wypasie następował jesienny redyk, czyli zejście owiec z gór. Było to bardzo uroczyste wydarzenie, któremu towarzyszyły śpiewy i muzyka. Następnie baca rozliczał się z właścicielami owiec i oddawał im stada. Rozliczał się z gospodarzami się z mleka i wyprodukowanego sera proporcjonalnie do ilości owiec. Dzieci witające redyk były obdarowywane małymi serkami w kształcie zwierząt zwanymi „redykołkami”. Najbardziej znane sery owcze to oscypek, bundz i bryndza.

Niezwykle ciekawym wydarzeniem jest zorganizowany po raz pierwszy w 2013 roku tzw. Redyk Karpacki. Jest to międzynarodowy projekt mający na celu spotkanie ludzi zajmujących się pasterstwem na terenie całych Karpat połączone z wymianą doświadczeń. Odbywa się to w formie tradycyjnej wędrówki pasterzy przez tereny państw karpackich: Rumunii, Ukrainy, Polski, Słowacji i Czech. Trasa wędrówki ma około 1200 km. Pasterze i zwierzęta pokonują od 10 do15 km dziennie i przemierzają całą trasę w okresie od maja do września. Przejściu pasterzy i owiec towarzyszą różnego rodzaju wydarzenia kulturalne i imprezy towarzyszące.

Na Podhalu - podobnie jak w innych częściach Polski - zanikła już większość z dawnych zwyczajów. Obrzędy te były związane z rytmem przyrody, świętami i innymi ważnymi wydarzeniami rodzinnymi (np.wesele, chrzciny). Niektóre ze zwyczajów zachowały się w pamięci starszego pokolenia i są kultywowane przez zespoły folklorystyczne.Typowe zwyczaje góralskie związane są zazwyczaj ze świętami kościelnymi, a szczególnie z Bożym Narodzeniem. Niektóre przetrwały do dziś.

Na Podhalu wciąż są opowiadane legendy i gawędy. Niektóre z nich przetrwały do dziś, zostały przekształcone lub zapomniane. Wielu górali zna opowieści, które opowiadano jeszcze w XIX wieku. Inspiracją dla legend było zawsze bogactwo Podhala - dziedziny, folklor, tradycje.

Dla górali z Podhala wiara i religijność zawsze odgrywały ogromną rolę i ściśle łączyły się z kulturą regionu. Pierwsze dzieła sztuki (rzeźby, obrazy) miały charakter sakralny. Również dzisiaj święta kościelne (Boże Narodzenie, Wielkanoc, Boże Ciało, prymicje, wizytacje biskupie) są wielkimi wydarzeniami, w których udział biorą mieszkańcy niemal całej wsi. Msze mają wówczas szczególną oprawę, pieśni wykonywane są w gwarze góralskiej, Podhalanie zakładają strój regionalny.Religijność Podhalan przejawia się również w ogromnym szacunku do papieża Jana Pawła II, który kochał polskie góry i odwiedzał je nie tylko w czasie swojego pontyfikatu.

Również magia i mistycyzm wiele znaczyły dla Podhalan. Każde zjawisko atmosferyczne, fizyczne, przyrodnicze miało symbolikę, wytłumaczenie i przeznaczenie. Ogień ochraniał przed złem i oczyszczał. Aby zapewnić dobry i bezpieczny wypas owiec, przynoszono wiosną na hale specjalnie święcony węgiełek i podtrzymywano jego żarzenie aż do jesieni. Niektórzy górale znali się z duchami osobiście i układali się z nimi co do pogody i deszczu.

Do świata zwierząt, w dawnych czasach bliższego człowiekowi, posiadali mieszkańcy Tatr symboliczny klucz. Kot był pożyteczny, bo odstraszał czarownice. Łasicy należało okazywać wszelkie względy. Niedźwiedzie uosabiały siłę i dlatego polowace zabijając je, najpierw zjadali ciepłą wątrobę, aby stać się podobnie mocnymi. Największą grozę wśród górali budziły żmije, nawet zdechłe, a najstraszniejszym potworem był smok zamieszkujący turnie i jaskinie tatrzańskie. Utożsamiano go z wiatrem halnym, posądzano o wszystkie najgorsze zjawiska  i plagi. Bardzo mocno zakorzeniona wiara w duchy i topielce pewnie do dziś jeszcze nie zaginęła.

Góralski folklor przetrwał w tak dużym stopniu ponieważ kultywowany jest na co dzień w domach rodzinnych, a tradycja i obyczaje przekazywane są z pokolenia na pokolenie.Odrębność kulturowa tego regionu to jedna z atrakcji turystycznych i cecha charakterystyczna tego miejsca. Aby poczuć ten niezwykły klimat wystarczy wybrać się do jednej z góralskich karczm, gdzie przy akompaniamencie góralskiej kapeli zjemy jeden z przysmaków regionalnej kuchni, która też jest niepowtarzalna i jedyna w swym rodzaju.Mimo wielu zmian i nieustannego rozwoju, główne cechy góralszczyzny trwają nadal na Podhalu - mniej w technice i obyczajach (w związku z zanikiem pewnych elementów naturalnej gospodarki), więcej w kulturze.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to Twitter