Romanów – dom Kraszewskiego

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach…

W niewielkiej lubelskiej wsi Romanów zachował się do dziś klasycystyczny dwór, w którym swe dzieciństwo spędził polski pisarz, publicysta, wydawca, historyk, działacz społeczny i polityczny, oraz autor z największą liczbą wydanych książek i wierszy w historii literatury polskiej – Józef Ignacy Kraszewski. Obecnie mieści się tam Muzeum Biograficzne pisarza, gdzie starannie zaaranżowano XIX-wieczne wnętrza, upamiętniające kraj lat dziecięcych Kraszewskiego.

Pierwsze wzmianki o wsi Romanów pochodzą z XVI w. Była ona wówczas własnością ks. Romana Sanguszki, hetmana wielkiego litewskiego, który zbudował tu swoją posiadłość - mały zameczek myśliwski. Pod koniec XVI w. posiadłość przeszła we władanie Leszczyńskich, a następnie Sapiehów, do których należała przez cały XVIII w. W 1801 r. majętność (2500 ha) została kupiona od Sapiehów przez Błażeja Malskiego, który wkrótce w starym, siedemnastowiecznym parku, na miejscu drewnianego domu myśliwskiego wzniósł (w latach 1806-1811) klasycystyczny, murowany, parterowy dwór z gankiem od frontu, kryty wysokim czterospadowym dachem. Do dworu wiodła półkolista droga wznosząca się przed samym budynkiem i ograniczona tu wysokim murem

Córka Malskich, Zofia poślubiła Jana Kraszewskiego, a owocem tego związku był Józef Ignacy Kraszewski – jeden z najwybitniejszych polskich twórców powieści historycznych, urodzony w Warszawie w 1812 roku. Przyszły pisarz wychował się właśnie w tym, parterowym domu, do którego przybył we wczesnym dzieciństwie. Mieszkali tam wówczas jego dziadkowie, którzy opiekowali się wnukiem do 15 roku życia, pilnując także jego edukacji – najpierw w Białej Podlaskiej, potem w Lublinie.

W 1827 r. Kraszewski wyprowadził się od dziadków, wracając tam tylko na wakacje. Odwiedzał wówczas swój „raj utracony” i tęsknił za nim na wszystkich ścieżkach życia. Opisał to miejsce w „Obrazach z życia i podróży”, „Ze wspomnień” i w „Nocach bezsennych”. Zaś w liście do ojca pisał: „Choć los daleko mnie odpędził, serce moje tam zostało i chodzi po starej ścieżce od domu do kaplicy, od kaplicy do oficyn i po szumiącej alei jodłowej. Nie widzicie go tam, ale jakże często z piersi mi ucieka i włóczy się koło Was”.

W 1846 r. dwór w Romanowie odziedziczyli rodzice Kraszewskiego – Zofia i Jan, tak więc można przypuszczać, że  pisarz często tu bywał. W 1858 r. dwór spłonął, a jego odbudowy podjął się najmłodszy brat pisarza Kajetan, który w 1864 r. objął majątek. Nowy właściciel dobudował w części środkowej parterowego dworu piętrowy trójosiowy ryzalit zwieńczony trójkątnie, a poddasze przebudował na mieszkalne, doświetlając pokoje oknami na wystawkach, a ganek frontowy zastąpił portykiem z czterema doryckimi kolumnami. Od strony parku powstał półkolisty, kolumnowy taras dźwigający balkon. Na frontowym szczycie umieszczono kartusz z herbem Kraszewskich – Jastrzębcem. Elewacje zyskały też bardziej okazałą dekorację w postaci pilastrów opinających piętro ryzalitu.

Warto dodać, że Kajetan Kraszewski (malarz, literat, rzeźbiarz, kolekcjoner antyków) zgromadził we dworze bogaty księgozbiór, liczący około 10 tys. tomów, w tym liczne starodruki i rękopisy, bardzo ciekawą kolekcję historycznych portretów polskich z XVI-XVIII w., zbiór broni i innych pamiątek historycznych. Ponadto w zbiorach romanowskich znajdował się niemal komplet wszystkich ówczesnych wydań dzieł J.I. Kraszewskiego oraz kilkanaście namalowanych przez niego obrazów.

Tak oto opisywał posiadłość Kajetana pisarz:

„Na rozległej płaszczyźnie ciągnącej się ponad Bugiem, w Podlasiu dawnym, jest majętność zwana Romanowem. Piękne to miejsce o tyle, ile bez biegnącej wody i gór może być kraj jaki pięknym. Zdobią okolice i osadę samą lasy starych bardzo drzew, jedna z najcenniejszych ozdób, bo jej za żadne pieniądze dostać nie można (...). Na małym wzgórku wznosi się nowy, murowany dom mieszkalny, poważny, milczący, przed któren zajeżdża się okrążając dziedziniec otoczony zewsząd drzewy, zamknięty z jednej strony długimi, drewnianymi oficynami z drugiej strony odpowiadającymi im stajniami. Dookoła tych zabudowań i obszernego, cienistego ogrodu ciągną się kanały, otoczone olszami starymi, a każda prawie z nich nosi na sobie gniazdo bocianie. Od ganku wychodzącego na ogród, wzdłuż przezeń idzie ulica z ogromnych starych jodeł posępnie zawsze szumiących. Po bokach ciągną się szpalery z lip i grabów, a przestrzenie między nimi znajdują się rozrzucone tam i sam grusze, wieczne odwieczne kasztany i lipy.”

Po śmierci Kajetana Romanów stał się własnością jego syna, Bogusława Kraszewskiego, który kontynuował kolekcjonerską działalność ojca. Kolejny właściciel, drugi syn Kajetana - Krzysztof Kraszewski nie doczekał się męskiego potomka i w 1913 roku podarował księgozbiór Bibliotece im. H. Łopacińskiego w Lublinie, rękopisy – Bibliotece Jagiellońskiej, a wszystkie przyrządy astronomiczne zapisał w testamencie Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu. Zmarł w 1914 r., a majątek stał się własnością jego córek, Marii i Pauliny. Paulina wraz z mężem Janem Rościszewskim byli ostatnimi właścicielami dóbr.

W 1915 r. we dworze ponownie wybuchł pożar, który na szczęście nie wyrządził zbyt wielu szkód. Jednak posiadłość wymagała remontu. Ostatni właściciele zlikwidowali wówczas rampę przy podjeździe, zastąpiwszy ją szerokimi schodami. Wystawiony na sprzedaż i opuszczony przez właścicieli spłonął w sierpniu 1943 r., podpalony przez oddział radzieckiej partyzantki. W 1946 r. upaństwowiono sześciohektarowy park i ruiny domu. Na teren parku wprowadziło się leśnictwo.

Losy niszczejącego przez lata zabytku odmieniła uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 23 grudnia 1958 r., powołująca Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego w Romanowie. Odrestaurowano go w latach 1959-1962 i z inicjatywy, nieżyjącego już włodawskiego nauczyciela, Wacława Czecha zorganizowano w nim muzeum biograficzne Józefa Ignacego Kraszewskiego. Dwór odbudowano w kształcie, jaki nadał mu Kajetan i 28 lipca 1962 r., w 150 rocznicę urodzin autora „Starej baśni”, muzeum otwarto. Kolejny etap prac remontowych, trwających w latach 1987-1991, przywrócił przed dworem podjazd z rampą, od strony ogrodowej taras z balkonem i historyczny układ salonu.

Wnętrza mieszczące muzeum mają układ symetryczny, z dużą kwadratową sienią od strony podjazdu i prostokątnym salonem od strony ogrodu, gdzie znajduje się również taras. Dwór otacza XVIII-wieczny park o charakterze regularnego ogrodu włoskiego, który ma kształt prostokąta i niegdyś obwiedziony był kanałem, dziś wyschniętym. Ocalała aleja świerkowa i szpalery grabowe oraz przerzedzony drzewostan z ponad stuletnimi wiązami, robiniami akacjowymi, jesionami i lipami. Do parku prowadzi neogotycka brama z połowy XIX w., z półkolistą basztą o wąskich okienkach po jednej stronie i zwieńczonym krenelażem słupem, na którym zawieszono kratę bramną.

Obiektem wartym uwagi jest znajdująca się na skraju parku klasycystyczna kaplica św. Anny z początku XIX w., ufundowana przez Konstancję z Grochowskich Nowowiejską (prababkę Kraszewskiego). W późniejszym okresie kaplicę zamieniono na mauzoleum rodziny Kraszewskich.

W latach 2007-2012, w ramach projektu realizowanego w Programie Operacyjnym Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013 pod nazwą „Restauracja zespołu dworsko-parkowego w Romanowie będącego siedzibą Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego”, przeprowadzono prace, które przywróciły właściwy kształt dachu, zlikwidowały dwie lukarny na poddaszu od frontu i nadmiar kominów, a przede wszystkim przywróciły poszycie z gontu. Na kalenicy dworu , miedzy kominami, pojawiła się platforma nawiązująca do tej, istniejącej tu za czasów Kajetana Kraszewskiego, z której ten astronom-amator obserwował niebo.

28 lipca 2012 r. muzeum – już w nowej szacie – obchodziło swe pięćdziesięciolecie. Dziś dwór w Romanowie można podziwiać, taki jaki był dawniej …

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• Nowe oblicza polskiego dworu, Warszawa 2006
• M. Omilanowska, Polska: pałace i dwory, Warszawa 2004
• Romanów i bracia Kraszewscy, pod red. Anny Czobodzińskiej-Przybysławskiej, Biała Podlaska 1995
• Romanów i Kraszewski, pod red. Lecha Ludorowskiego, Lublin 1989
• www.muzeumkraszewskiego.pl