Irena Kosmowska

Szczegóły

Kategoria: Kobiety Polskiej wsi - portrety

Irena Kosmowska

Irena Kosmowska urodziła się 20 grudnia 1879 roku w Warszawie. Pochodziła z rodziny inteligencko-ziemiańskiej. Jej ojciec Wiktor był lekarzem, a matka Irena, z domu Kozłowska, należała do najwybitniejszych propagatorek i realizatorek hasła pracy „dla ludu”. W domu rodzinnym panowała atmosfera obywatelskiego zaangażowania. Spotykali się w nim uczeni, politycy i działacze społeczni. Dzieciństwo i młodość Ireny Kosmowskiej przypadły na okres wzmożonej rusyfikacji szkolnictwa, dlatego początkowo kształciła się w domu, a następnie na tajnej pensji, prowadzonej przez Zuzannę Morawską – znaną pisarkę i działaczkę oświatową. Wykłady prowadzili tam m.in.: Karol Benini, Ludwik Krzywicki, Tadeusz Korzon czy Piotr Chmielowski. O wielkiej charyzmie organizatorki kursów świadczy fakt, że około 80 procent jej wychowanek poświęcało się potem pracy społecznej i pedagogicznej, szczególnie na terenach wiejskich. Po ukończeniu pensji u Zuzanny Morawskiej Irena Kosmowska wstąpiła do szkoły gospodarczej dla córek ziemiańskich w Kuźnicach pod Zakopanem. Tam spotykała się z wieloma przedstawicielami świata kultury, którzy w tym okresie dość licznie przybywali w te rejony, między innymi z Mieczysławem Karłowiczem, obiecującym kompozytorem, który w 1909 roku zginął tragicznie w Tatrach.

W latach 1905-1908 z przerwami studiowała, jako wolna słuchaczka, literaturę i historię na Uniwersytecie Lwowskim. Przyjazne stosunki łączyły ją wówczas z Marią i Bolesławem Wysłouchami, którzy wywarli decydujący wpływ na ukształtowanie jej charakteru. W czasie przerwy edukacyjnej pracowała jako nauczycielka w szkole gospodarczej dla dziewcząt w Mirosławicach, prowadzonej przez Zjednoczone Koło Ziemianek. Zgodnie z przyjętą przez organizację strategią, ziemianki pełniły tam funkcję patronacką nad kółkami włościańskimi. Były wychowawczyniami i przewodniczkami dla, jak to określały, swoich „młodszych sióstr". Taki charakter współpracy jasno określał wzajemne relacje z nadrzędną pozycją ziemianek, wobec „niecywilizowanych i nieoświeconych" chłopek. Ta forma działalności społecznej nie do końca odpowiadała Irenie Kosmowskiej i dlatego w 1907 roku zdecydowała się na porzucenie posady. Przez następne lata uczyła w Mariadwinku – szkole dla ochroniarek, założonej we Włochach przez Marię Weryho i Jadwigę Dziubińską, oraz na tajnej pensji Jadwigi Warnkówny.

W latach 1908-1915 nawiązała stałą współpracę, z założonym w 1907 roku czasopismem „Zaranie”. Tworzyła w nim dział kulturalno-oświatowy, a jako sekretarz redakcji prowadziła ożywioną korespondencję z czytelnikami. Na łamach tego wydawnictwa ogłaszała wnikliwe artykuły publicystyczne, gawędy, prace z zakresu krajoznawstwa oraz popularyzatorskie materiały dotyczące życia bratnich narodów ( np. Czechów, Chorwatów czy Ukraińców).  W swoich tekstach posługiwała się prostym i zrozumiałym językiem, dbając przy tym o piękną formę literacką. Jej publikacje przeważnie ukazywały się pod pseudonimem „Jasiek z Lipnicy”, czasem „Jaśkowa z Lipnicy”, niekiedy nie podpisywała ich wcale, chociaż dla stałych czytelników jej styl nie pozostawiał wątpliwości, co do autorstwa. Grupa skupiająca się wokół tego pisma, poprzez systematyczną oświatę i polityczne uświadomienie dążyła do aktywizacji i pełnej samodzielności chłopów.

Dzięki staraniom Ireny Kosmowskiej od 1911 roku czasopismo „Zaranie” wzbogaciło się o dodatek „Świt – Młodzi Idą” przeznaczony dla młodzieży wiejskiej, natomiast rok później o dodatek „Sprawy Szkolne”, poruszający przede wszystkim tematykę oświaty na wsi. Oba tytuły szybko zyskały szerokie grono wiernych czytelników, którzy poprzez swoje zaangażowanie niejako współtworzyli oba te wydawnictwa. Irena Kosmowska nie pozostawała obojętna wobec losów swoich wychowanków. Opiekowała się chłopskimi poetami, między innymi Antonim Kucharczykiem (pseudonim Jantek z Bugaja), Józefem Pawelczykiem czy Kajetanem Sawczukiem. W jej prywatnym mieszkaniu niejednokrotnie znajdowała schronienie ucząca się młodzież wiejska.

Irena Kosmowska była zaangażowana w działalność Towarzystwa Kółek Rolniczych im. Stanisława Staszica. Skutecznie zabiegała o udział tych jednostek w szerzeniu oświaty i czytelnictwa na wsi, zakładaniu bibliotek, upowszechnianiu spółdzielczości oraz organizowaniu rozmaitych kursów. Bardzo dużą wagę przywiązywała do edukacji i społecznego wychowania włościanek, czemu dała wyraz w referacie „Szkoły gospodarcze dla dziewcząt wiejskich”, wygłoszonym na II Kongresie Pedagogicznym, który miał miejsce we Lwowie w 1909 roku. Wspólnie z Jadwigą Dziubińską opracowała założenia programowo-organizacyjne pierwszych polskich szkół rolniczych, które w znacznej mierze były wzorowane na duńskich uniwersytetach ludowych. Jej marzenia o powołaniu do życia własnej szkoły dla dziewcząt ziściły się w 1913 roku, kiedy to swoje podwoje otworzyła szkoła w Krasieninie koło Lubartowa. Początkowo placówka funkcjonowała jako wzorowe warsztaty tkackie, a następnie jako „ferma gospodarcza” Towarzystwa Popierania Przemysłu Ludowego. Irena Kosmowska sprawowała nad nią pieczę prawie do końca swojego życia, traktując ją jako jedno z najcenniejszych osobistych osiągnięć.

W 1912 roku uczestniczyła w zjeździe, na którym powołano Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Współpracowała także ze Związkiem Chłopskim. Podczas I wojny światowej była zaangażowana w działalność Polskiej Organizacji Wojskowej. Pomagała przy wydawaniu tajnego pisma „Już Blisko”, wzywającego chłopów do popierania Legionów. W maju 1915 roku, wraz z innymi członkami redakcji „Zarania”, została aresztowana i osadzona najpierw w więzieniu warszawskim, a następnie w moskiewskiej Tagance. Zwolniona za kaucją, na skutek starań rodziny, szybko nawiązała kontakt z działającym w Petersburgu Polskim Komitetem Pomocy Ofiarom Wojny, gdzie podjęła pracę w Komisji Oświatowej. Prowadziła tam kursy przygotowawcze dla nauczycielek i ochroniarek. Pisała też artykuły do „Głosu Polskiego”.

Po odzyskaniu niepodległości wróciła do Warszawy i wstąpiła w szeregi Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”. Równocześnie zajmowała się redakcją organu prasowego tej organizacji - tygodnika „Wyzwolenie”. Była też współpracownikiem czasopisma „Polak”. Dzięki jej zaangażowaniu, już w marcu 1918 roku zaczął się ukazywać dodatek do „Wyzwolenia” – „Sprawy Szkolne i Oświatowe”, a następnie pismo „Świt”. Usilnie dążyła też do ponownego uruchomienia, zamkniętej na czas wojny, szkoły w Krasieninie. Dzięki wsparciu Instytutu Oświaty i Kultury im. Staszica, cel ten udało się zrealizować już w 1919 roku.

W 1919 roku Irena Kosmowska została wybrana posłanką do Sejmu Ustawodawczego z okręgu lubelskiego. Funkcję tę pełniła jeszcze trzykrotnie, aż do 1930 roku. Pracując w Sejmie zasiadała w Komisji Spraw Zagranicznych na stanowisku sekretarza. Czas ten poświęciła działaniom na rzecz propagowania praw obywatelskich i oświaty na wsi. Od 1921 roku reprezentowała nasz kraj w Międzynarodowej Unii Parlamentarnej (MUP), jako wiceprzewodnicząca Polskiego Koła MUP. Jednocześnie była wiceprzewodniczącą Klubu Poselskiego „Wyzwolenie”. 14 września 1930 roku na wiecu Lublinie wygłosiła przemówienie ostro krytykujące rządy Józefa Piłsudskiego, za co została aresztowana i skazana na pół roku więzienia. Na skutek apelacji, wykonanie wyroku sądu zostało uchylone przez prezydenta. Od 1931 roku współpracowała z redakcją „Zielonego Sztandaru”, naczelnego organu Stronnictwa Ludowego.

Bez względu na zajmowane stanowisko czy rodzaj aktywności, której w danej chwili poświęcała swój czas i energię, motorem jej działań zawsze było propagowanie oświaty na wsi i opieka społeczna nad dziećmi wiejskimi. Aktywnie uczestniczyła w pracach Towarzystwa Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”. Utrzymywała bliskie kontakty z członkami Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici”, wspierając organizację merytorycznie i finansowo. Bliskie były jej również sprawy działaczy Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom. Dzięki inicjatywie Ireny Kosmowskiej, Instytut Gospodarstwa Społecznego w Warszawie podjął pracę nad zebraniem i opublikowaniem pamiętników chłopskich oraz pamiętników emigrantów.

Po wybuchu II wojny światowej włączyła się w działalność podziemnego ruchu ludowego, organizując pomoc i opiekę dla uciekinierów z ziem zachodnich. W latach 1940-1942 pracowała w Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń. W nocy z 18 na 19 lipca 1942 roku została aresztowana przez gestapo i osadzona na Pawiaku, skąd przewieziono ją do więzienia w Berlinie, a następnie do obozu pracy w Mahlow i wreszcie do szpitala Wittenau. Ciężko chora i skrajnie wycieńczona zmarła 21 sierpnia 1945 roku w Berlinie. W 1961 roku jej prochy zostały sprowadzone do Warszawy i złożone w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Naczelną ideą Ireny Kosmowskiej było hasło: „Ziemia, wiedza i władza dla ludzi”. W realizacji tej koncepcji widziała szansę na lepszą przyszłość polskiej wsi, jej awans społeczny i gospodarczy. To tej inicjatywie poświęciła całe swoje życie.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Polski Słownik Biograficzny 1969 z.61, s.237-239.
2. Tułacz A.: Życiorys Ireny Kosmowskiej. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://zsr-korolowka.pl/serwis/index.php?option=com_content&task=view&id=3&Itemid=9
3. Kowalska G.: Irena Kosmowska. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://kobietynawsi.pl/Irena-Kosmowska.