Maria Maniakówna – niestrudzona działaczka ruchu ludowego

Szczegóły

Kategoria: Kobiety polskiej Wsi - portrety

Maria Maniakówna, córka Jana i Franciszki z Nogów urodziła się 5 kwietnia 1911 roku we wsi Przemyków na Kielecczyźnie w patriotycznej i społecznikowskiej rodzinie chłopskiej. Należała do pokolenia, dla którego odrodzenie się niepodległego państwa polskiego było nie tylko sprawą niezwykłej wagi, ale również przepustką do realizacji aspiracji edukacyjnych i obywatelskich na rzecz rozwoju środowiska wiejskiego. Po ukończeniu szkoły powszechnej, w 1925 roku rozpoczęła edukację w Państwowym Gimnazjum im. Narcyzy Żmichowskiej w Warszawie na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Już w tym okresie wykazywała zainteresowania społeczne związane głównie z życiem i rozwojem kulturalnym wsi. Duży wpływ na jej ówczesne poglądy miał brat Stanisław, student Wolnej Wszechnicy Polskiej, aktywny działacz wiejskich organizacji młodzieżowych. Już jako młoda gimnazjalistka była zaangażowana w prace Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”, którego głównym celem było przygotowanie młodych ludzi do aktywnej walki o godne miejsce i rolę chłopów w niepodległym państwie polskim. Od 1931 roku wiciarze uczestniczyli, bezpośrednio lub pośrednio, w opozycyjnych akcjach Stronnictwa Ludowego – strajkach, manifestacjach i wiecach. Angażując się w walkę polityczną, w dużym stopniu wpływali na rozszerzenie się ruchu antysanacyjnego na wsi.

Po otrzymaniu świadectwa dojrzałości Maria Maniakówna rozpoczęła studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Sama zarabiała na swoje utrzymanie, zatrudniając się początkowo jako wychowawczyni w świetlicach dla młodzieży prowadzonych przez Zarząd Miejski, a następnie jako nauczycielka na kursach dla żołnierzy Wojska Polskiego organizowanych przez Polski Biały Krzyż. Już od pierwszych lat studenckich była aktywną działaczką Akademickiego Związku Młodzieży Ludowej, członkiem zarządu i sekretarzem warszawskiego koła Związku Młodzieży Wiejskiej RP, a od 1931 roku Stronnictwa Ludowego. Jako młoda aktywistka zwracała szczególną uwagę na pracę nad rozwojem umysłowym i etyczno-moralnym młodzieży, zapewniającym im poczucie własnej wartości i równorzędność w życiu społecznym i obywatelskim wsi i kraju. Drogą do realizacji tych zamierzeń miało być zwiększenie czytelnictwa oraz tworzenie bibliotek wędrownych w ramach związków sąsiedzkich. Przywiązywała też dużą wagę do korzystania z różnych form działalności oświatowej, przede wszystkim kursów dokształcających, a także podnoszenia kultury obyczajowej i towarzyskiej wsi polskiej. Utrzymywała stały kontakt z terenowymi kołami młodzieżowymi.

W 1935 roku Maria Maniakówna obroniła pracę magisterską „Przemków, wieś powiatu pińczowskiego w 1934 roku”. Aby podwyższyć swoje kwalifikacje rozpoczęła naukę na Studium Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz odbyła praktykę szkolną w Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego, uprawniającą do pracy w szkołach średnich. Po zakończeniu edukacji zatrudniła się w Instytucie Najnowszej Historii Polski. Brała też udział w pracach Komisji Historycznej Peowiaków. W 1939 roku ukończyła kurs specjalistyczny z zakresu archiwistyki i archiwoznawstwa nowoczesnego organizowany przez Ministerstwo Oświecania Publicznego. W miarę możliwości wykładała też na kursach wojskowych prowadzonych przez Polski Biały Krzyż.

Jako aktywna działaczka Związku Młodzieży Wiejskiej wielokrotnie brała udział w ogólnopolskich zjazdach i sympozjach, na których podejmowano ważne dla organizacji decyzje. Warto podkreślić, że w okresie międzywojennym formy działalności wiciowej, wyrażające się w konferencjach i kursach pełniły istotną rolę w budzeniu i utrwalaniu świadomości narodowej, społecznej i obywatelskiej wśród młodego pokolenia wsi. Przeczuwając zbliżające się zagrożenie wojenne w 1939 roku w czasopiśmie „Wici” opublikowała trzy artykuły: „Kobieta wiejska a obrona kraju”, „Czego od nas obecna chwila wymaga” i „Wojna polsko-rosyjska w latach 1919-1920”, w których wyraziła swoją gotowość do poświęcenia się sprawom ojczyzny. W lecie poprzedzającym wybuch II wojny odbyła podróż do rodziny Ignacego i Zofii Solarzów w Wiejskim Uniwersytecie Orkanowym w Gaci oraz do rodziny Władysława i Hanny Ciekotów w pierwszej w naszym kraju, Spółdzielni Zdrowia w Markowej. Odwiedziła też matkę oraz brata Jana – kierownika szkoły powszechnej w Wielgusie.

Już od września 1939 roku brała udział w akcjach samoobrony Warszawy z ramienia Przysposobienia Wojskowego Kobiet, a w październiku przyłączyła się do konspiracyjnej organizacji wojskowej Służba Zwycięstwu Polski (SZP), kierowanej przez generała Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego. W 1940 roku po rozpoczęciu działalności podziemnej Stronnictwa Ludowego „Roch” i jego formacji wojskowej „Chłopska Straż” (późniejsze Bataliony Chłopskie) podjęła decyzję o wystąpieniu z SZP i objęła funkcję szefa łączności i kolportażu w Komendzie Głównej BCh. Wkrótce została aresztowana i osadzona początkowo w więzieniu na Pawiaku, a następnie wywieziona do obozów w Oświęcimiu i Ravensbrück. Obozowa rzeczywistość pozostawiła trwałe ślady w jej psychice. Szczególne piętno wywarły na niej przeżycia związane z przybyciem w 1943 roku transportu kobiet wiejskich z wysiedlonej Zamojszczyzny oraz transport powstańców w 1944 roku. Podczas swego długoletniego więzienia Maria Maniakówna uczestniczyła w działaniach konspiracyjnych organizowanych przez więzienną służbę patriotyczną i więźniów politycznych. Już na Pawiaku była łącznikiem pomiędzy więzieniem kobiet, a mężczyzn. W Oświęcimiu nawiązała kontakt z komendantem Przyobozowej Grupy Batalionów Chłopskich, Wojciechem Jakiełką ps. „Żmija”, dla którego przygotowała na piśmie kilkustronicową informację dotyczącą warunków obozowego życia kobiet. Zeznania innych więźniarek potwierdzają także jej wielkie zaangażowanie i pomoc osobom starszym i młodzieży, jak również wychowawczy wpływ na tamtejsze środowisko.

Po powrocie do Warszawy w 1945 roku natychmiast włączyła się w prace nad reaktywacją działalności Stronnictwa Ludowego i Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”. Jej osobisty wpływ na ówczesnych działaczy był w tamtym okresie wyjątkowo widoczny, szczególnie po wyjeździe z kraju Stanisława Mikołajczyka. Świadoma realiów aktualnej sytuacji politycznej starała się wcielić w życie wartości ideowe i wychowawcze realizowane dotychczas przez te organizacje. Podobnie jak w czasie wojny, przeżywając rozmaite rozterki moralne, pomagała młodzieży odnaleźć się w nowych warunkach społecznych i politycznych. W 1948 roku rozpoczęła pracę w Komisji Historycznej przy NK PSL-Ogrodzenie, powstałej z inicjatywy Józefa Niećki. Jednak ciężka choroba matki sprawiła, że podjęła decyzję o tymczasowym porzuceniu posady i wyjeździe do rodzinnego Przemykowa, gdzie przebywała aż do 1955 roku. Opiekując się chorą matką, znalazła też czas na działalność społeczną. Dzięki jej organizacyjnemu zaangażowaniu powstało nowe, znakomicie działające przedszkole.

Po powrocie do Warszawy objęła stanowisko kierownika Redakcji Historycznej w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. Wpłynęła na zmianę profilu wydawniczego redakcji nastawionej prawie wyłącznie na wiek XVI i XVII. Z czasów jej urzędowania zaczęły się ukazywać pamiętniki działaczy ludowych, opracowania monograficzne dotyczące pisma „Zaranie”, a także prace poświęcone działalności Batalionów Chłopskich. W pierwszych wyborach do odrodzonego sejmu (1957-1961) uzyskała mandat poselski i pełniła w Sejmie funkcję zastępcy przewodniczącego Komisji Zdrowia i Kultury Fizycznej oraz członka Komisji Kultury. W 1964 roku ponownie podjęła pracę w Instytucie Historii PAN w Zakładzie II Wojny Światowej. Uczestniczyła przy wydawaniu 3-tomowego dzieła „Ludność cywilna w powstaniu warszawskim”. Była też członkiem komitetu redakcyjnego przygotowującego wydanie „Encyklopedii Ruchu Ludowego”, które z powodu licznych trudności nie zostało do końca zrealizowane.

Maria Maniakówna niezależnie od wykonywanej aktualnie pracy zawodowej, zajmowała się również działalnością polityczną i społeczną oraz uczestniczyła w ruchach kombatanckich. Wiele czasu i energii poświęciła Ludowej Spółdzielni Wydawniczej, walcząc o zachowanie jej niezależności. Była zaangażowana w przygotowanie monografii poświęconych wybitnym postaciom ruchu ludowego i wiciowego, między innymi: Jadwidze Dziubińskiej, Irenie Kosmowskiej, Zofii Solarzowej, Wiktorii Dzierżkowej czy Ignacemu Solarzowi. Brała też aktywny udział w przygotowaniu „Słownika uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej”. W latach 80-tych XX wieku zajęła się organizowaniem pomocy dla chorych na cukrzycę.

Od 1984 roku, ze względu na stan zdrowia, była zmuszona do ograniczenia swojej działalności, choć nadal interesowała się wydarzeniami w kraju, w ruchu ludowym, wśród przyjaciół. Uczestniczyła w zebraniach i uroczystościach, i mimo, że sama nie była w stanie zabrać głosu, uważnie słuchała, obserwowała i oceniała.

Maria Maniakówna zmarła 4 marca 1998 roku i została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Potwierdzeniem jej wielkiego zaangażowania w spawy społeczne i narodowe były liczne nagrody i odznaczenia, jak: Krzyż Oświęcimski, Krzyż Batalionów Chłopskich, Krzyż Partyzancki, Krzyż Virtuti Militari, Krzyż Komandorski Orderu Ogrodzenia Polski i Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Maria Maniakówna do końca życia była wierna swoim ideałom. Jako osoba twórcza i niezależna zawsze była gotowa podporządkować się racjom nadrzędnym – narodowym i ogólnoludzkim. Miała wielu przyjaciół, była powszechnie uznawanym autorytetem. Wiele osób zawdzięczało jej pomoc i opiekę w najtrudniejszych życiowych momentach. Była i pozostanie wzorem dla całego pokolenia wsi polskiej.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Z ludźmi ku ludziom: wspomnienia o Marii Maniakównie historyku, działaczce "Wici", ruchu ludowego, więźniarce Pawiaka, Oświęcimia i Ravensbrueck. Warszawa: Wydaw. MHPRL, 2000.