Kobiety i ich działalność na rzecz rozwoju osobistego i społecznego na początku XX wieku.

Szczegóły

Kategoria: Kobiety Polskiej wsi - portrety

Przełomowym momentem w dziejach ruchu kobiecego w Królestwie Polskim było powołanie do życia Zjednoczonego Koła Ziemianek. Była to pierwsza kobieca organizacja zawodowo-gospodarcza, ponieważ dotąd na całym świecie kobiety zrzeszały się jedynie w celach religijnych, filantropijnych i oświatowych.

Początki kobiecej działalności

Inicjatorką i twórczynią ruchu organizacyjnego ziemianek była Maria z Jarocińskich Kleniewska. Zainteresowania społeczne rozbudziła w niej babka ze strony matki., Eufrozyna z Dąmbskich Jarocińska, która wpoiła wnuczce przekonanie, że obowiązkiem szlacheckim jest „pochylanie się nad niedolą ludu”. W 1895 roku w majątku rodzinnym w Kluczkowicach zorganizowano pierwsze tajne kółko „Praca” (nazywane „Kółkiem Pracy”). Na odbywających się potajemnie spotkaniach odmawiano modlitwy, śpiewano pieśni, czytano poezję, ale również dyskutowano o ważnych sprawach narodowych i społecznych. Istotne miejsce w działalności kółek zajmowała organizacja nielegalnych szkółek dla dzieci chłopskich. Powstawały one przy dworach, a funkcję nauczycielek pełniły ziemniaki oraz ich córki. Uczono w nich religii, historii, geografii i języka polskiego.

Tajną pracę „kółek” ujawniono częściowo tworząc Delegację Gospodyń Wiejskich przy Sekcji Rolnej, kierowanej wówczas przez Stanisława Chełchowskiego. Na spotkaniu założycielskim, które odbyło się 9 grudnia 1902 roku dokonano wyboru władz naczelnych. Przewodniczącą została Teresa Siemińska, która była jedną z najbardziej aktywnych działaczek ziemiańskich tego okresu. Delegacja Gospodyń Wiejskich zajęła się organizacją przedsięwzięć zmierzających do unowocześnienia gospodarstwa kobiecego, podniesienia poziomu oświaty, zreformowania systemu edukacji i wychowania dzieci. Dbano również o interesy włościanek, organizując kursy oświatowe, biblioteki oraz zachęcając do samokształcenia.

Zjednoczone Koło Ziemianek – założenia programowe

Działalność ziemianek w tajnych kółkach „Praca”, a następnie w Delegacji Gospodyń Wiejskich była kontynuowana w powołanym do życia w 1906 roku Zjednoczonym Kole Ziemianek – pierwszym na świecie legalnym stowarzyszeniu zawodowo-gospodarczym kobiet. Organizacja obejmowała swoim zasięgiem teren całego Królestwa Polskiego. Siedziba władz centralnych mieściła się w Warszawie, natomiast w poszczególnych guberniach funkcjonowały kółka prowincjonalne. Charakterystyczną cechą stowarzyszenia była równość praw wszystkich członkiń, a także wielość i różnorodność stawianych celów i wytyczonych zadań. Tworząc swoją organizację ziemianki próbowały dostosować realizację własnych dążeń i ambicji do warunków ekonomicznych, społecznych i politycznych panujących wówczas w naszym kraju. Wierzyły, że wszelkie indywidualne inicjatywy mogą zakończyć się sukcesem tylko dzięki wspólnej pracy i zaangażowaniu.

Podstawowym celem Zjednoczonego Koła Ziemianek była aktywna obrona tradycji, utożsamianych z maksymą: Bóg, naród, rodzina. Szczególne znaczenie przypisywano ideom samokształcenia i edukacji kobiet wiejskich. Dążono też do złagodzenia antagonizmów między dworem, a społecznością lokalną. Ziemianki nie popierały działalności filantropijnej, która, ich zdaniem, dodatkowo wzmacniała postawy roszczeniowe u obdarowanych. Próbowały zachęcić włościanki do podejmowania własnych inicjatyw i sprawić by czuły się odpowiedzialne za realizowane przez Koło przedsięwzięcia. Drogą do osiągnięcia wytyczonych celów miały być następujące działania:

• poznanie warunków życia kobiet, a szczególnie kwestii dotyczących wychowania, edukacji, aktywności społecznej i ekonomicznej,
• organizacja kursów i szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe i umiejętności praktyczne,
• tworzenie bibliotek, czytelni, muzeów,
• wydawanie i redakcja podręczników, broszur i czasopism,
• udzielanie porad i informacji.

Zintegrowaniu postawionych sobie celów i zadań służył opracowany przez działaczki program pracy, który zakładał funkcjonowanie trzech działów: społecznego, wychowawczego i ekonomicznego. Za jeden z głównych postulatów uznano podtrzymanie więzi pomiędzy kobietami ze wszystkich zaborów, podkreślając przy tym ich rolę w walce o jedność kultury i wymianę doświadczeń na polu działalności narodowej, społecznej i organizacyjnej. Kładziono też duży nacisk na kwestie patriotyzmu, edukacji i wychowania, czego wyrazem były działania na rzecz podniesienia oświaty ludowej i kształcenia zawodowego kobiet. Po upadku rewolucji ziemiański ruch kobiecy obszarem swoich zainteresowań objął przede wszystkim wieś. Zrezygnowano z prób włączenia w nurt prac tej organizacji wszystkich grup i warstw społecznych. W programie ZKZ dominowały sprawy związane z działalnością praktyczną zmierzające do unowocześnienia życia kobiet. Podnoszone były postulaty dotyczące równouprawnienia kobiet i ich udziału w pracach samorządu gminnego.

Nowe warunki życia, jakie przyszły wraz z wybuchem wojny skłoniły działaczki do modyfikacji programu i zmiany profilu działalności. Na pierwszy plan wysunęła się realizacja najpilniejszych potrzeb bieżących. Z ich inicjatywy powstały schroniska dla sierot, otoczono opieką dzieci miejskie, które ucierpiały z powodu działań wojennych, zorganizowano kuchnie i akcje dożywiania mieszkańców miast, zapewniono pomoc medyczną, prowadzono kursy w zakresie pierwszej pomocy oraz udzielano pomocy w szpitalach.

Dokonania Zjednoczonego Koła Ziemianek

Aktywność społeczno-gospodarcza

Aktywność ziemianek na polu społeczno-gospodarczym przejawiała się przede wszystkim w działaniach na rzecz podniesienia poziomu życia mieszkańców wsi. Wśród mnogości podejmowanych prac, bardzo ważne miejsce zajmowały spawy związane z poprawą stanu zdrowia ludności wiejskiej. Biorąc pod uwagę fakt, że w 1910 roku na jednego lekarza przypadało aż 6000 osób, sytuacja była dość dramatyczna, szczególnie w zakresie opieki położniczej. Pomysłem na wyjście z kryzysu była organizacja kursów medycznych i pielęgniarskich, a także popularyzacja podręczników, które w przystępny sposób przedstawiałyby opisy chorób i zawierały wskazówki dotyczące leczenia. Często zdarzało się tak, że ziemianki stawiały samodzielne diagnozy lub z własnych funduszy opłacały profesjonalną opiekę lekarską, a niekiedy i stomatologiczną. Urządzały też łaźnie dla chłopów i organizowały szczepienia przeciwko ospie.

Prawdziwą bolączką kobiet był brak pomocy położniczej. Śmiertelność dzieci do pierwszego roku życia na terenie Królestwa Polskiego na początku XX wieku wynosiła 32 procent, natomiast około 6 procent noworodków rodziło się martwych. Chcąc przeciwdziałać takim sytuacjom członkinie ZKZ zatrudniały fachowe akuszerki, które nie tylko asystowały przy porodzie, ale i uczyły pielęgnacji niemowląt. Przy czym wyrobienie właściwych nawyków higienicznych ogrywało tu znaczącą rolę. Zachęcano również do większego zaangażowania w sprawy wychowania dzieci oraz ograniczenia ich obowiązków domowych. Dla zapewnienia najmłodszym odpowiedniej opieki tworzone były ochronki, które najczęściej mieściły się w zabudowaniach dworskich. Przebywało w nich najczęściej 30-50 dzieci zarówno gospodarzy, jak i służby folwarcznej. Instytucje te były finansowane przez ziemianki, chociaż podejmowano starania by włościanki również partycypowały w kosztach, np. poprzez dostarczenie produktów do przygotowywania posiłków. W wielu z nich uczono czytania i pisania, przekazywano treści religijne i patriotyczne. Kładziono nacisk na pracę własną dziecka. Funkcję ochroniarek pełniły zatrudnione przez ziemianki kobiety, chociaż niejednokrotnie zarówno one same, jak ich córki podejmowały się tego zadania. Działania ZKZ skupiały się także na organizacji specjalnych kursów dla ochroniarek. Początkowo odbywały się głównie w Warszawie, a z czasem zajęcia prowadziły też kółka prowincjonalne.

Realizując swój program członkinie ZKZ nie ograniczały swoich zainteresowań do spraw pielęgnacji i wychowania wiejskich dzieci. Na tzw. „kursach wędrownych” wygłaszały pogadanki na tematy gospodarskie, dotyczące utrzymania czystości i porządku w domu i obejściu, hodowli zwierząt czy uprawie roślin. Organizowały kursy kroju, szycia, haftu, prania, prasowania. Uczyły zasad racjonalnego żywienia, podkreślając rolę warzyw i owoców w codziennym jadłospisie. Zakładały stacje i gniazda zarodowe drobiu, plantacje nasion ogrodniczych, królikarnie oraz hodowle jedwabników. Wszystkie te inicjatywy służyły aktywizacji kobiet oraz unowocześnieniu i podniesieniu dochodowości gospodarstwa kobiecego, obejmującego swoim zakresem hodowlę drobiu i trzody chlewnej, przetwórstwo mleka, pszczelnictwo, sadownictwo, warzywnictwo i rękodzielnictwo. Starano się także zapewnić możliwość zbytu wytworzonych przez włościanki produktów, poprzez zakładanie sklepów i straganów oferujących żywność i wyroby przemysłu ludowego.

W czasie wojny aktywność większości kółek ZKZ uległa zahamowaniu. Kobiety stanęły w obliczu nowych wyzwań, musiały nauczyć się jak funkcjonować w nowej rzeczywistości, walczyć z głodem, zapewnić bezpieczeństwo rodzinie, ochronić ją przed chorobami oraz przygotować do ewentualnej ewaluacji. Jak już wcześniej wspomniano duża część członkiń zajęła się realizacją zadań wynikających z trudnej sytuacji wojennej.

Aktywność kulturalno-oświatowa

Oświata, rozumiana jako zdobywanie wykształcenia, upowszechnienie wiedzy, informowanie, pouczanie, cywilizowanie i ukulturalnianie była warunkiem prowadzenia wszelkich prac podejmowanych przez Zjednoczone Koło Ziemianek. W stosunku do ziemianek koncentrowano się głównie nad sprawami zdobywania wiedzy i wykształcenia, bowiem były to narzędzia służące realizacji podstawowych założeń tej organizacji. W przypadku włościanek wszelkie akcje oświatowe miały zachęcać je do samokształcenia, pobudzić ich rozwój umysłowy i moralny. Wśród członkiń ZKZ znajdowały się przedstawicielki dwóch pokoleń: matek i córek. W przypadku młodych dziewcząt dużą wagę przywiązywano do edukacji i wychowania, natomiast w przypadku dojrzałych pań chodziło raczej o poszerzanie już zdobytej wiedzy i umiejętności. Realizacji tych celów służyły różnego rodzaju pogadanki, kursy, prelekcje. Zaczęto tworzyć biblioteki i czytelnie, które miały zmotywować kobiety do czytelnictwa prasy, literatury popularnej (z wyjątkiem romansów) i fachowej.

W edukacji córek ziemiańskich popularne były dwa modele kształcenia – nauka w domu lub na pensji. Program nauczania domowego obejmował przedmioty takie jak: matematyka, historia literatury, historia powszechna i Polski, chemia, fizyka, biologia, higiena, pedagogika, logika i filozofia. Dużą wagę przywiązywano do znajomości języków obcych, szczególnie języka angielskiego, francuskiego, niemieckiego, łaciny, a niekiedy i rosyjskiego. Panny pobierały też lekcje tańca, muzyki, śpiewu i religii. Dbano też o ich rozwój fizyczny, dodając do codziennego planu zajęć gimnastykę oraz gry i zabawy ruchowe na świeżym powietrzu. Uzupełnieniem edukacji domowej były wyjazdy zagraniczne, w czasie których dziewczęta miały okazję poznać kulturę i zabytki danego kraju oraz pogłębić swoje umiejętności językowe.

Po zakończeniu kształcenia domowego, niektóre młode ziemianki kontynuowały naukę w założonej przez Cecylię hr. Plater-Zyberkównę szkole gospodarstwa domowego w Chyliczkach. Można było w niej zdobyć tytuł fachowej gospodyni bądź przygotować się do wypełniania roli profesjonalnej pani domu. Celem szkoły było przygotowanie uczennic do prowadzenia nowoczesnego gospodarstwa kobiecego, a także wychowanie ich na przewodniczki i opiekunki ludu.

Nauka na pensjach nie była zbyt ceniona przez ziemianki skupione w ZKZ, które krytykowały zarówno program nauczania nieuwzględniający praktycznej nauki prowadzenia gospodarstwa, jak też fakt oderwania od rodziny oraz ewentualne ryzyko zgubnego wpływu środowisk miejskich.

W działalności oświatowej działaczki ziemiańskie poza pracą na rzecz kobiet z własnego kręgu, dużo energii poświęcały też sprawom kształcenia ludności wiejskiej, a szczególnie kobiet. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych form pracy była organizacja kursów dla analfabetów oraz kursów o tematyce gospodarczej. Wśród innych rodzajów działalności wymienia się również tworzenie biblioteczek dla włościanek, określanych mianem latających lub wędrownych. W 1906 roku z inicjatywy kobiet zrzeszonych w ZKZ w Mirosławicach w powiecie kutnowskim powstała szkoła gospodarczo-rolna dla córek chłopskich. Wychowanki, oprócz zajęć praktycznych związanych z prowadzeniem gospodarstwa, pozyskiwały też wiedzę ogólną z zakresu historii, geografii i biologii. Zadaniem placówki było przygotowanie dziewcząt do roli matek, żon i aktywnych obywatelek. Z czasem zaczęło powstawać coraz więcej szkół o podobnym profilu, między innymi w Kinoczynie, Nałęczowie, Nieszkowie, Marysinie, Śniadowie czy Grędzicach.

Poza szkołami rolniczymi zasługą ziemianek było również utworzenie seminarium dla instruktorek i nauczycielek gospodarczych im. Marii Krektowskiej w Woli Grzybowskiej. Ważną rolę w upowszechnianiu wśród włościanek nowoczesnych sposobów gospodarowania były wystawy i pokazy rolnicze, na których prezentowane były między innymi własnoręcznie wykonane przedmioty rękodzielnicze, jak haftowane serwety czy wyroby garncarskie oraz produkty żywnościowe – masło, sery, warzywa i owoce, ciasta i rozmaite przetwory. Kobiety bardzo chętnie brały udział w takich pokazach, niejednokrotnie rywalizując o tytuł najlepszej gospodyni.

Prowadzona przez członkinie ZKZ działalność oświatowa przeplatała się z różnego rodzaju pracami na rzecz upowszechniania kultury. Dążono, bowiem do wytworzenia nowych wzorców obyczajowych na wsi. Służyły temu między innymi zabawy bezalkoholowe, wieczorki recytatorskie czy przedstawienia teatralne. Działaczki próbowały walczyć z powszechnym na wsi problemem alkoholizmu, organizując pogadanki na temat szkodliwości pijaństwa, proponując zastępowanie napojów wysokoprocentowych trunkami nieco lżejszymi oraz promując bezalkoholowe zabawy ludowe i inne uroczystości rodzinne.

Dużym zainteresowaniem cieszyły się przedstawienia teatralne z udziałem młodzieży wiejskiej. Repertuar poruszał najczęściej treści religijne bądź patriotyczne i często zawierał elementy moralizatorskie, propagujące np. walkę z alkoholizmem i przesądami. Niekiedy sprowadzano do wsi epidiaskop, który był wykorzystywany podczas odczytów i pogadanek lub kinematograf, dzięki któremu organizowano seanse dla całej wsi. Tego typu aktywność pozytywnie wpływała na zacieśnianie więzi społecznych.

Również zainteresowanie modą miało swój wydźwięk społeczno-kulturalny. W 1906 roku ziemianki wystąpiły z inicjatywą konkursu na polski strój kobiecy inspirowany wzorami ludowymi, którego celem była promocja krajowego wzornictwa oraz rodzimych tradycji narodowych.

Inną forma działalności kulturalnych było gromadzenie zabytków. Podkreślano wartość historyczną znalezisk archeologicznych, które często odnajdywano przy okazji prowadzenia prac polowych i później były przesyłane do Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. W 1918 roku w ramach ZKZ utworzono „Sekcję Artystyczną” nazywaną też „Oddziałem Popierania Piękna i Sztuki Rodzimej”, której zadaniem było podtrzymywanie tradycji kultury polskiej w budownictwie i wyposażeniu wnętrz.

Dla dobra wspólnego

Działalność oświatowa, kulturalna i gospodarcza prowadzona przez działaczki ZKZ sprzyjała aktywizacji zarówno ziemianek, jak i kobiet wiejskich. Zasługą organizacji było przełamanie bierności włościanek, zarówno w kwestii edukacji, jak i w praktycznym spojrzeniu na otaczającą rzeczywistość. Dzięki ich pomocy zaczęły odważniej wyrażać swoje opinie, aktywniej uczestniczyć w życiu społecznym wsi i śmielej podchodzić do wszelkich innowacji, chociażby w zakresie prowadzenia gospodarstwa.

Nie ulega wątpliwości, że działania ziemianek miały charakter przywódczy i patronacki. Taka forma współpracy jasno określała wzajemne relacje z nadrzędną pozycją ziemianek wobec „niecywilizowanych i nieoświeconych” chłopek. Bogate dziedziczki wierzyły, że za pomocą kobiet wiejskich uda im się powstrzymać daleko idącą emancypację warstw ludowych. Zdawały sobie sprawę, że usamodzielnienie się chłopów może zagrozić ich elitarnej pozycji i wpłynąć na znaczne osłabienie pozycji społecznej. Jednak próby patronackiego modelu relacji nie przyniosły pożądanych rezultatów i z czasem ziemianki zaczęły tracić swój autorytet. Propagowane w ramach organizacji prace można jednak postrzegać jako jeden z elementów kształtujących wizerunek społeczeństwa polskiego u progu odrodzenia Polski.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Kostrzewska, E.: Ruch organizacyjny ziemianek w Królestwie Polskim na początku XX wieku: zarys dziejów w świetle prasy. Łódź: "Ibidem", 2007.
2. Kowalska G.: Stowarzyszenie Zjednoczonych Ziemianek. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://kobietynawsi.pl/Stowarzyszenie-Zjednoczonych-Ziemianek
3. Jankowska Z.: Organizacja ziemianek jej działalność. Księga Pamiątkowa na 75-lecie "Gazety Rolniczej" 1861-1935. T.1. Warszawa: Zakł.Nar.im. Ossolińskich, 1938.