Świętojańskie zioło – lek na dolegliwości wszelakie

Szczegóły

Kategoria: Ziołowy zakatek

Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum L. jest rośliną wieloletnią występującą niemal w całej Europie, zachodniej części Azji, północnej Afryce, Ameryce, Australii i Nowej Zelandii. W Polsce można go spotkać na polanach, suchych łąkach, pagórkach, skrajach lasów oraz odłogach. W tradycji ludowej dziurawiec był znany jako „dzwonki Panny Marii” czy „świętojańskie ziele”. Roślina ta już od czasów starożytnych była uważana za magiczny lek uniwersalny przeciwko bardzo wielu chorobom. Niektóre jej właściwości potwierdziła również współczesna medycyna.

Z dziurawcem przez wieki….

Już w czasach starożytnych używano w lecznictwie ziela różnych gatunków dziurawca. Jego właściwości lecznicze docenili wielcy badacze, między innymi grecki uczony Hipokrates oraz rzymski medyk Korneliusz Celsus, którzy wykorzystywali tę roślinę do leczenia stanów zapalnych narządów wewnętrznych, wrzodów i chorób płuc. O dziurawcu wspominał również encyklopedysta Pliniusz Starszy: „To ziele pite żywot zastanawia, dla tego dobrze w biegunkach go pożywać, urynę też pobudza, kamienie w pęcherzu łamie”(„Historia naturalna”). oraz grecki lekarz Pedanios Dioskurides: „Dzwoniec urynę wywodzi, miesiące też wywodzi przykładając. Przeciw febram trzeciego albo czwartego dnia dobrze dawać pić w winie, my dajem nasienia dragmę przed rozgrożeniem [nadejściem gorączki], aczkolwiek i ziela dać może. Przeciw dennej niemocy [dna, artretyzm] albo w biodrach [ischias], tedy dawać pić nasienia dragmę z winem czterdzieści dni nie przestając. Przeciw opaleniu y oparzeniu listków tego ziela z nasieniem natłukłszy, plastrem okładać, wygoi.”. Dioskorides pisze ponadto, że dziurawiec „wywodzi nadmiar żółci”(„De materia medica”). Jeden ze znanych mu gatunków, nazywany „androsaimon” wydzielał sok przypominający barwą ludzką krew, co w owych czasach było kojarzone z działaniem sił nadprzyrodzonych. W rzeczywistości zmiana koloru rozcieranych, żółtych kwiatów była spowodowana wydostawaniem się hiperycyny, czerwonego barwnika z grupy naftodiantronów. W tym samym okresie przyboczny lekarz Nerona, Andromachus wprowadził ziele dziurawca do wieloskładnikowego preparatu zwanego teriakiem, stosowanego jako uniwersalny lek we wszelkich schorzeniach, zatruciach i ukąszeniach jadowitych zwierząt. Właściwości lecznicze dziurawca wykorzystywali także inni medycy. W V wieku Helios z Amidy zalecał odwary z tej rośliny na trudno gojące się rany i owrzodzenia. Aleksander z Tralles wspominał o jej korzystnym działaniu na układ nerwowy, natomiast Paweł z Eginy potwierdził jej działanie moczopędne.

Polski ziołopisarz Marcin Siennik w swoich „Lekarstwach doświadczonych” (1564 r.) o dziurawcowym kwieciu pisał: „Olejek na bolączki morowe bardzo pomocny: weźmi dziurawcowego kwiecia jedną garść, kwiecia heblowego garści dwie, kwiecia bzowego sześć garści, włóż to wszystko we śklenicę wcześną, nalej oliwy co widź może, zawęż dobrze wierzch macharzyną, a na słońcu postawiaj przez całe lato; tym olejem pomazuj wszelką bolączkę i zaszczerzenie wszelkie, gdy raz albo cztery pomażesz przez dzień, rozerwiesz nim. Niektórzy w zachwyceniu powietrza wszystko ciało mażą, a niebywa im nic”. W tym samym okresie roślinę tę określano mianem „Fuga Daemonum”, co tłumaczy się jako „ucieczka złych duchów”, ponieważ wierzono, że „okurzanie” jej zielem przepędza złe duchy. Ponadto słynny szwajcarski lekarz i chemik Paracelsus leczył nią „szaleńcze fantazje”, czyli opętanie. Dwa wieki później znakomity polski przyrodnik Krzysztof Kluk w swoim dziele, „Dykcyonarz roślinny” pisał o dziurawcu: „Roślina ta, poki młoda, jest bydłu przyjemna, gdy się starzeje, na nic się nie przyda. Sok z niej wyciśniony, Olejek i Herbata wewnątrz i zewnątrz mają skutki wzmacniające. Pączki kwiatowe roztarte, czerwono farbują: można z nich mieć czerwoną, ale nie trwałą farbę. Z kwiatu Pszczoły na Miód i Wosk noszą”.

Z dawnych tradycji i wierzeń związanych z dziurawcem warto jeszcze wspomnieć o funkcjonującym dawniej przekonaniu jakoby znajdujące się na blaszkach liściowych drobne kropkowania to odwet czarta za dobroczynne działanie rośliny w przezwyciężaniu chorób i odpędzaniu diabelskich mocy. Purpurowy sok wypływający z rozgniecionych kwiatów lub pąków prosty lud nazywał „krewką Matki Boskiej”, a całą roślinę określano mianem „krzyżowego ziela”. W dawnych czasach wianki uplecione w kwitnących okazów dziurawca były wykorzystywane do rozmaitych wróżb, a na święto Matki Boskiej Zielnej komponowano piękne bukiety, które po poświęceniu w kościele wieszano przy wejściach do domostw lub w ich wnętrzach, aby chroniły gospodarzy przed złymi duchami i przynosiły im szczęście.

Działanie lecznicze

Surowcem farmaceutycznym jest ziele dziurawca Herba Hyperici zebrane w porze kwitnienia rośliny przez ścięcie młodych, niezdrewniałych pędów, które następnie poddawane są suszeniu w warunkach naturalnych (w miejscu zacienionym i przewiewnym), bądź w suszarniach w temperaturze około 40⁰C. Surowiec zawiera: związki antranoidowe hiperycynę i jej pochodne, między innymi hiperforynę, glikozydy flawonoidowe – hiperozyd, rutozyd, kwercetynę, ksantony, grabniki katechinowe, kwasy kawowy i chlorogenowy, olejek eteryczny, węglowodany, aminokwasy oraz sole mineralne.

To bogactwo substancji decyduje o wielokierunkowym działaniu farmakologicznym rośliny. Występujące w dziurawcu flawonoidy i olejki eteryczne działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego oraz dróg moczowych. Zapobiegają gromadzeniu się żółci w pęcherzyku i odkładaniu się kamieni żółciowych. Wyciągi z dziurawca stosowane są także w zaburzeniach czynnościowych i zapalnych przewodu pokarmowego. Wywierają korzystny wpływ na naczynia krwionośne, zwłaszcza włosowate poprzez ich uszczelnienie i hamowanie procesów oksydacyjnych.

W ostatnich latach zwrócono uwagę na korzystny wpływ wyciągów z dziurawca w leczeniu zaburzeń psychowegetatywnych, stanów depresyjnych, lękowych oraz niepokojów. Stwierdzono również zmniejszenie objawów depresji oraz minimalizację innych dysfunkcji organizmu, jak ból głowy, stany lękowe czy objawy ogólnego zmęczenia. Po kilkutygodniowej terapii zielem dziurawca u pacjentów zauważono poprawę sprawności psychicznej oraz zwiększenie zdolności koncentracji. Warto podkreślić, że przyjmowane preparaty nie spowodowały żadnych skutków ubocznych. Antydepresyjne działanie tej rośliny jest związane z obecnością hiperycyny, flawonoidów, kantonów i hydroksyksantonów.

Wyciągi olejkowe wykazują działanie bakteriostatyczne i mogą być stosowane zewnętrznie na trudno gojące się rany. Napary służą do okładów i przemywań owrzodzeń, odmrożeń i oparzeń, jak również do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych. Niektóre preparaty gotowe i olejki są wykorzystywane w leczeniu bielactwa, czyli zaniku pigmentu w skórze. Dwa z podstawowych składników dziurawca – hyperycyna i pseudohyperycyna wykazują silne działanie antywirusowe, zwłaszcza w przypadku wirusa opryszczki i HIV-1.

Preparaty z dziurawca, a zwłaszcza wyciągi olejkowe, po pewnym czasie zwiększają wrażliwość skóry na działanie promieni ultrafioletowych, zwłaszcza u osób o jasnej karnacji. Negatywne skutki kuracji objawiają się wówczas plamami, a nawet bąblami oparzeniowymi, dlatego zaleca się w tym czasie unikania intensywnego kontaktu z promieniami słonecznymi.

Sposoby przyjmowania dziurawca

W formie tradycyjnej nalewki (65 procent zawartości alkoholu) zalecana jest dawka wynosząca 15-20 kropli do 3 razy dziennie. W przypadku stanów depresyjnych lepsze efekty lecznicze dają preparaty ze standaryzowanych wyciągów o zawartości 0,3 procent hyperycyny, które powinny być przyjmowane 3 razy dziennie w czasie posiłku.

We wskazanych dawkach ostre zatrucia są mało prawdopodobne, ale u osób wrażliwych może pojawić się wysypka na wystawionej na słońce skórze. Przyjmowanie preparatów na czczo może wywołać podrażnienia żołądka. Przy stosowaniu tego ziela w dawkach maksymalnych należy unikać spożywania serów dojrzewających, wina, marynowanych śledzi, drożdży i wyciągów drożdżowych.

Dziurawiec może też wpłynąć na metabolizm niektórych leków. Należą do nich antyhistaminy, doustne środki antykoncepcyjne i środki przeciwpadaczkowe. Powinni go unikać pacjenci przyjmujący selektywne inhibitory serotoniny (SSRIs), jak prozak.

Inne zastosowanie surowca

Oprócz właściwości leczniczych dziurawiec znajduje zastosowanie również w kuchni, najczęściej do sporządzania naparów, które z powodzeniem mogą zastąpić tradycyjną czarną herbatę. Ponadto świeże liście mogą być ciekawym urozmaiceniem sałatek.

W przemyśle spirytusowym dziurawiec służy do produkcji wódek gatunkowych. Rośliny i sok są wykorzystywane do farbowania wełny, jedwabiu, na kolor zielony, różowy, fioletowoczerwony, czerwony i żółty, w zależności od użytej do tego celu części rośliny i rodzaju utrwalacza. Wyciągi olejowe z ziela dziurawca wchodzą w skład różnych emulsji i kremów.

Olejek dziuracowy

Szklany słój napełnić luźno świeżo zebranymi kwiatami oraz liśćmi, zalać olejem (oliwą) do całkowitego przykrycia surowca i odstawić na okres 4-6 tygodni w ciepłe miejsce (można, co jakiś czas potrząsać słojem). Po upływie tego okresu macerat odcedzić przez gęste, lniane sito, wycisnąć mocno surowiec i zlać do ciemnej butelki. Tak sporządzony olej, przechowywany w ciemnym i suchym miejscu zachowuje swoje właściwości lecznicze przez dwa lata. Olej dziurawcowy może być wykorzystywany do łagodzenia drobnych stanów zapalnych skóry, różnego rodzaju spękań, krwiaków, pęcherzy i mięśniowych bólów kończyn.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Foley, Caroline Księga ziół: zioła wokół nas - jak je rozpoznawać, uprawiać i wykorzystywać. Warszawa: "Muza", 2003.
2. Dedio I.: Rośliny zielarskie w apteczce domowej i w kuchni. Wiadomości Zielarskie 2001 nr 10, s.9-10.
3. Niedworok J., Jankowska B.: Farmakologiczne działanie wyciągów z dziurawca zwyczajnego. Wiadomości Zielarskie 1997 nr 6, s.20.
4. Jaroniewski W.: Dziurawiec zwyczajny w lecznictwie. Wiadomości Zielarskie 1996 nr 6, s.11
5. Dzięczkowski A.: Świętojańskie zioło. Poradnik Gospodarski 2000 nr 3, s.49.