Dwór w tułowicach - kolejna "perełka" polskiej architektury dworskiej

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

Dwór w Tułowicach jest jedną z najpiękniejszych siedzib ziemiańskich na Mazowszu. Na uwagę zasługuje niezwykła harmonia form, piękno architektury i nastrojowość jaką tworzy.

Wieś Tułowice położona jest na zachodnim brzegu Puszczy Kampinoskiej, obok Brochowic, kilkanaście kilometrów na południe od Sochaczewa. Ziemie te wchodziły w skład majątku należącego w XVIII w. do rodziny Lasockich. Wydzielenie majątku Tułowice nastąpiło, w związku z koniecznością uposażenia córki Adama Lasockiego, Franciszki, z okazji jej ślubu z Piotrem Karnkowskim, zawartego tuż przed 1790 r. Jednak młoda para mieszkała w Czamaninie, tak więc przenosiny do Tułowic i budowa tam dworu nastąpiła zapewne dopiero w związku z drugim zamążpójściem Franciszki z Lasockich, z Ignacym Kucharskim.

Otoczony parkiem, klasycystyczny, murowany dwór z portykiem od strony ogrodu wzniesiono w 1800 r. prawdopodobnie według projektu znakomitego budowniczego Hilarego Szpilowskiego, autora pięknych klasycystycznych pałaców w Małej Wsi, Słubicach, Walewicach i in. Klasycystyczna budowla w Tułowicach ma bowiem doskonałe proporcje i detal świadczący o tym, że jest dziełem wybitnego architekta.

Na przestrzeni czasu we dworze mieszkało wiele rodzin szlacheckich. Konstanty Linowski, senator Królestwa Polskiego, był w jego posiadaniu w latach 1822 – 1833. W 1827 r. na terenie majątku znajdowało się 13 domów i 136 mieszkańców. Po śmierci Konstantego Linowskiego, posiadłości przeszły w ręce – Orssetich. W 1857 r. zostały wystawione do licytacji. Nowymi właścicielami zostali Konstanty i Jan Górscy herbu Boża Wola, właściciele majątków w Woli Pękoszewskiej i Motkowicach. Po sześciu latach odsprzedali Tułowice, Marcelemu Boskiemu. Nowym nabywcą w roku 1866 został Hilary Ostrowski, jednak i ten nie cieszył się posiadanym majątkiem zbyt długo. Kolejnymi właścicielami, gospodarującymi aż do I wojny światowej zostali Bolechowscy. Pierwszym był Feliks, który nabył majątek w 1871 r. Gospodarował 1492 morgami gruntu, w tym gruntów ornych i ogrodów 698 mórg, łąk - 299 mórg, pastwisk - 118, lasów - 332, nieużytków - 45. Domów murowanych znajdowało się 8, drewnianych 23, a mieszkańców 219. Majątek w tym czasie znacznie się rozwinął: powstała mleczarnia z nowoczesnym urządzeniem do chłodzenia mleka, działał młyn wodny na Łasicy, powiększono hodowlę do 100 krów rasy holenderskiej, trzymano duże ilości drobiu. Po śmierci Feliksa w roku 1908 następcą został jego syn – Władysław Bolechowski. Kolejnymi właścicielami Tułowic byli: Józef Górski, Stanisław Domaszowski (w 20-leciu międzywojennym). Majątek w końcu lat dwudziestych XX w. liczył 635 hektarów. Ostatnim jego właścicielem był Wacław Antecki.

Na skutek działań zbrojnych związanych z I wojną światową i długotrwałym utrzymywaniem się frontu na linii Bzury, Tułowice były pod ciągłym ostrzałem artylerii niemieckiej. Majątek stanowił wówczas miejsce stacjonowania wojsk rosyjskich. W czasie II wojny światowej majątkiem zarządzali Niemcy, a po upaństwowieniu dwór kolejno pełnił funkcje mieszkalne, był domem kultury, a potem sklepem i magazynem. W 1968 r. dwór opuszczono. Stał kilkanaście lat porzucony, w tym czasie rozebrano wszystkie zabudowania gospodarcze i zdewastowano park. Dopiero w 1980 r. kupił go malarz Andrzej Novák-Zempliński i przez wiele lat doprowadzał do świetności.

Właściciel poszanował styl, w jakim utrzymane są jego dobra i w latach 80-tych wybudował dodatkowo oficynę utrzymaną w podobnym klasycystycznym duchu oraz stajnię i powozownię z kolekcją XIX-wiecznych powozów (jest to jedyna taka kolekcja w Polsce, liczy 24 pojazdy, w większości z udokumentowaną proweniencją). Na terenie nastrojowego parku stanęła też wówczas neogotycka kapliczka. Za odnowienie obiektu zabytkowego nowy właściciel otrzymał medal od Europejskiego Stowarzyszenia Ochrony Dziedzictwa Kulturowego - Europa Nostra.

Dwór w Tułowicach jest mimo okazałości bardzo oszczędny w środkach wyrazu. Parterowy, nakryty czterospadowym dachem, dekoracyjność swą skupia w monumentalnym czterokolumnowym portyku toskańskim, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem, który poprzedza wyższą o jedną kondygnację część środkową. Zwraca uwagę zwrócenie portyku nie do ulicy, lecz w stronę parku, czyli niejako odwrócenie życia właścicieli od oficjalnych trendów, otwarcie się na przyrodę. To wyraz preromantycznego świata uciekającego w marzenia i w naturze upatrującego spełnienia. Warto dodać, że polskie dwory zazwyczaj budowano tak by o godzinie 11.00 słońce świeciło na wprost drzwi frontowych. Taka orientacja ułatwiała dobre nasłonecznienie wszystkich ścian budynku.

Od frontu dwór zdobi dość skromny w wyrazie ryzalit z parą toskańskich pilastrów i trójkątnym naczółkiem. Dwór usytuowany jest w otoczeniu parkowym. Park krajobrazowy ma długości około 450 m i szerokości 120-200 m. Od głównej bramy wjazdowej do podjazdu przed dworem prowadzi aleja wysadzona kasztanowcami i klonami. Po stronie południowej występuje park krajobrazowy z wkomponowanymi dwoma stawami. Od zachodu wzdłuż granicy z polami znajduje się aleja grabowa, zaś w przedłużeniu szpaler lip obrzeżający park.

Każdego roku w maju lub w czerwcu organizowane jest w Tułowiach widowisko historyczne o I Wojnie Światowej nad Dolną Bzurą i Rawką 1914-1915.

W czerwcu 2000 r. w Tułowicach odbyła się uroczystość wmurowania w ścianę zewnętrzną dworu plakietki Europa Nostra. Podczas uroczystości powstał dokumentalny film Europa Nostra. Film opowiada o organizacji i jej celach, przedstawia historię dworu w Tułowicach, jego odbudowę oraz teraźniejszość, a także dostrzeżone poza naszymi granicami osiągnięciach polskich inwestorów w dziedzinie ochrony zabytków.

Według właściciela majątku - wartością zabytku jest to, że istnieje, że jest widoczny w krajobrazie. Dwór w Tułowicach jest niezwykłym obiektem, który nie tylko zachował architektonicznie swój pierwotny wygląd, również jego przeznaczenie jest zgodne z historią i tradycją.  Był domem i domem powinien pozostać…

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• T.S. Jaroszewski, Pałace i dwory w okolicach Warszawy, Warszawa 1992
• P. Libicki, M. Libicki, Dwory i pałace na Mazowszu, Poznań 2009
• M. Omilanowska, Polska: pałace i dwory, Warszawa 2004
• E. Różycka, Zamki, pałace, dwory, Katowice 2005