Arnika górska – lecznicza roślina z gór

Szczegóły

Kategoria: Ziołowy zakątek

Arnika górska (Arnica montana L.) to roślina występująca na terenach górskich. W Polsce można ją spotkać w Karpatach, Bieszczadach, Sudetach, na Pomorzu, Suwalszczyźnie i na Śląsku. Pierwsze doniesienia na temat jej właściwości leczniczych pochodzą z XII wieku. Autorem najwcześniejszego opisu naukowego tej rośliny był włoski lekarz Pietro Matthiolus. Na terenie naszego kraju arnika jest objęta ścisłą ochroną gatunkową.

Plemiona germańskie czciły arnikę jako roślinę poświęconą Bogini Matce, chroniącą przed uderzeniami pioruna i czarami. W Skandynawii przypisywano jej również magiczną moc.

Średniowieczni ojcowie botaniki nie poświęcają arnice zbyt dużo uwagi. W XII wieku pisała o niej Hildegarda z Bingen. Do oficjalnych lekospisów trafiła dopiero w XVIII wieku. Poza powszechnie znanym wykorzystaniem kwiatów w leczeniu zewnętrznym obrzęków i stłuczeń, wiedeński lekarz H.J. Collin sławił również antyseptyczne i przeciwgorączkowe działanie surowca, między innymi w walce z malarią. Do połowy XVIII wieku roślina była uznawana za środek przydatny w leczeniu wielu dolegliwości. Miała wpływać na poprawę krążenia, wzmacniać organizm, działać przeciwbiegunkowo, przeciwhemoroidalnie, łagodząco przy owrzodzeniach i czyrakach, a przede wszystkim przyspieszać wchłanianie płynów wysiękowych i zmniejszać obrzęki. W drugiej połowie XIX wieku zainteresowanie arniką wyraźnie zmalało. Jej renesans nastąpił na początku XX wieku.

Surowiec i jego związki czynne

Surowcem farmakopealnym są kwiaty arniki (koszyczki arniki) Anthodium Arnice, które zawierają ponad 150 związków czynnych. Najważniejszą grupą są laktony seskwiterpenowe (0,2-0,8 proc.) – substancje litofilne – warunkujące wykorzystanie arniki jako leku odkażającego, przeciwzapalnego oraz przeciwreumatycznego. Związki te są aktywnymi brokerami grup sulfhydrylowych (-SH), wykazującymi zdolność selektywnego hamowania odnośnych enzymów oraz stabilizowania membran komórkowych już w niewielkich stężeniach. Wydzielone z kwiatów laktozy, jak: helenalina, octan helenaliny i jej dihydropochodna wykazały działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne. Badania in vitro potwierdziły, że helenalina i jej pochodne, w zależności od stężenia, hamują agregację płytek krwi oraz zmniejszają liczbę komórkowych grup –SH. Laktozy seskwiterpenowe kwiatów arniki spowalniają uwalnianie kwasu arachidonowego z membran, nie wpływając na jego enzymatyczne przejście w tromboksan B₂.

Drugi zespół związków występujących w kwiatach arniki górskiej to flawonoidy (0,4-0,6 proc.), a zwłaszcza flawony, jak: apigenina, luteolina, hispidulina, eupafolina oraz flawanole, jak: kemferol, kwercetyna, 6-metoksykemferol, izoramnetyna i inne występujące w zarówno w postaci wolnej, jak i związane glikozydowo. Ważną pozycję zajmuje olejek eteryczny (0,2-0,5 proc.), składający się z kwasów tłuszczowych i związków o charakterze fenoli. Ponadto surowiec zawiera karotenoidy, poliacetyleny, fenolokwasy (kwas kawowy i chlorogenowy), kumaryny, cynarynę, procyjanidyny i sole mineralne.

Wykorzystanie lecznicze

Preparaty z koszyczków arniki występują najczęściej w formie nalewek, płukanek, maści i kremów. Wykazują one właściwości:

• podnoszą ciśnienie krwi i poprawiają jej przepływ przez naczynia wieńcowe,
• przyspieszają skurcze serca i usprawniają krążenie w kończynach i mózgu,
• pobudzają oddech,
• wzmagają czynności wydzielnicze
• zwiększają wydzielanie soku żołądkowego,
• działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego oraz dróg moczowych i powiększają ilość wydalanego moczu,
• działają przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo i przeciwreumatycznie,

Ze względu na bardzo bliskie granice pomiędzy dawką leczniczą a dawką toksyczną zdecydowanie nie zaleca się przyjmowania preparatów z arniki doustnie,

Wyciągi z kwiatów arniki podane zewnętrznie bez trudności przenikają przez skórę, wzmacniają ściany naczyń włosowatych. Wskazaniami do ich stosowania są pourazowe obrzęki, stłuczenia, oparzenia I i II stopnia, urazy naskórka, zapalenia ścięgien, krwiaki, skręcenia kończyn, bóle stawów oraz stany zapalane jamy ustnej i dziąseł. Środki te hamują przenikanie osocza przez łożysko żylne do tkanek, co daje pozytywne efekty lecznicze. Ponadto regulują ciśnienie na zewnątrz i wewnątrz drobnych naczyń podskórnych, przyspieszają wchłanianie płynu wysiękowego, zmniejszają obrzęk i łagodzą ból. Dzięki swoim właściwościom po przeniknięciu do naczyń wzmagają aktywność fibrynolityczną krwi, hamują aglutynację płytek krwi i zapobiegają tworzeniu się zakrzepów żylnych. Laktozy seskwiterpenowe wykazują również działanie przeciwbakteryjne, szczególnie w odniesieniu do bakterii G(+) i przeciwgrzynbiczne.

Olej z arniki górskiej jest wykorzystywany jako dodatek do różnego rodzaju olejków, maści leczniczych czy kremów do skóry tłustej. Może być stosowany przy zaczerwienieniach, zwichnięciach, obiciach, chorobach reumatycznych, zapaleniach i bólach stawów. Wykazuje działanie rozgrzewające, antyseptyczne, regenerujące, wyciszające, hamuje rozwój zapaleń. U osób wrażliwych mogą wystąpić podrażnienia, dlatego zaleca się przeprowadzenie testu alergicznego.

Wykorzystanie arniki w dermatologii i kosmetyce

Preparaty z arniką są powszechnie wykorzystywane do leczenia różnego rodzaju schorzeń dermatologicznych. Efekty działania leków podawanych na skórę w dużym stopniu zależą od stopnia przenikania związków czynnych. Badania z użyciem skóry świń wykazały, że penetracja laktonów seskwiterpenowych przez warstwę rogową naskórka i ich przechodzenie do tkanek położonych głębiej w dużej mierze jest uzależnione od zawartości laktonów w leku.

Ze względu na występowanie w surowcu flawonoidów arnika znalazła też zastosowanie w przemyśle kosmetycznym, szczególnie do produkcji środków przeznaczonych do cery z problemami naczyniowymi. Znajduje się w składzie kremów nawilżających do dziennego i nocnego stosowania, kosmetyków przeciwstarzeniowych, wyrobów pielęgnacyjnych do włosów i przeciwłupieżowych.

Żel z arniki jest polecany w homeopatii do łagodzenia bólu mięśni po intensywnym wysiłku fizycznym.

Bezpieczeństwo stosowania i działania niepożądane

Z obserwacji klinicznych wynika, że stosowanie preparatów z arniki może wywoływać silne odczyny alergiczne u osób wrażliwych, chociaż nie ma jednoznacznej oceny działania alergizującego tej rośliny. Opracowania z początku XXI wieku pokazują, że jej właściwości uczuleniowe są w dużym stopniu łagodzone przez działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne.

Wyciągi z koszyczków arniki powinny być stosowane tylko zewnętrznie, ponieważ przyjmowane doustnie wywołują szereg działań niepożądanych, jak: bóle głowy, brzucha, mięśni, nudności, wymioty, biegunkę, zaburzenia oddychania, a nawet zatrzymanie akcji serca.

Również przy stosowaniu zewnętrznym należy zachować pewne środki ostrożności. Arnikę powinno stosować się tylko na nieuszkodzoną skórę. Użycie środków z tej rośliny na rany czy owrzodzenia możne spowodować zapalenie skóry, łącznie z wystąpieniem obrzęków, pęcherzy, a nawet zmian martwiczych.

Dawkowanie (jeśli nie zapisano inaczej):

• napar – 2 gramy surowca na 100 ml wody do użytku zewnętrznego,
• nalewka do okładów – przed użyciem powinna być rozcieńczona 3-10-krotnie wodą; w przypadku płukanek doustnych należy ją rozcieńczyć 120-krotnie,
• maści – mogą zawierać najwyżej 20-25 proc. nalewki z arniki,
• olej z arniki – wyciąg z 1 części surowca i 5 części oleju roślinnego.

Przyrządzanie środków z arniki

Napar z arniki – łyżkę kwiatów zalać szklanką wrzącej wody i naparzać 15 minut. Odstawić na 10 minut, a następnie przecedzić. Do mikstury można dodać łyżeczkę gliceryny i pół łyżeczki octu. Stosować na stłuczenia lub obrzęki.

Napar arnikowo-rumiankowy – wymieszać równe ilości kwiatów arniki i rumianku. Łyżkę ziół zalać szklanką wrzącej wody i naparzać 15 minut. Po wystygnięciu przecedzić. Stosować do okładów, przymoczek i przemywań w egzemie alergicznej i płukania jamy ustnej i gardła po lekkim podgrzaniu.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Jaroniewski W.: Arnika górska i jej zastosowanie w lecznictwie. Wiadomości Zielarskie 1996 nr 5, s. 5-6.
2. Gleńsk M.: Arnika górska – interesująca roślina lecznicza. Wiadomości Zielarskie 1993 nr 5, s. 4-5.
3. Baj T.: Właściwości lecznicze arniki górskiej. Herbarium czerwiec 2010, nr 46/24 online.
4. Natowska J.: Arnika – lek z gór i łąk. Panacea 2013 nr 3, s. 5-7.