Zwierzęta we współczesnych ogrodach zoologicznych

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

W świadomości dużej części społeczeństwa funkcjonuje nieprawdziwe przekonanie, że ogrody zoologiczne to miejsca, gdzie zwierzęta nie czują się dobrze i są nieszczęśliwe. Obecnie podstawowym celem tego typu miejsc jest ochrona zagrożonych gatunków i przygotowanie ich do wtórnego zasiedlenia w naturalnym środowisku. Dlatego duży nacisk kładzie się na stworzenie im odpowiednich warunków bytowych, jak najbardziej zbliżonych do naturalnych.

Rola współczesnych ogrodów zoologicznych

Podstawowym celem nowoczesnych ogrodów zoologicznych jest ochrona zagrożonych lub wymarłych w naturze populacji wielu gatunków zwierząt. Oczywiście nie wszystkie zwierzęta mieszkające w ZOO podlegają tej kategorii. Wynika to z edukacyjnej i naukowej funkcji tego typu miejsc, jak również z potrzeby utrzymania istniejących już zbiorowości.

W Europie ogrody zoologiczne spełniające międzynarodowe standardy są zrzeszone w Europejskim Stowarzyszeniu Ogrodów Zoologicznych i Akwariów (European Association of Zoos and Aquaria, EAZA) lub w organizacjach narodowych. W Polsce większość miejskich ogrodów zoologicznych jest uwzględnionych w specjalnej bazie danych ISIS (International Species Information System), obecnie zastępowanej przez nowoczesny system internetowy ZIMS, które zawierają informacje dotyczące pochodzenia i stanu zdrowia danego osobnika. Hodowla gatunków najbardziej zagrożonych jest koordynowana w ramach programów EEP (European Endangered Species Programme), gdzie poszczególne komitety ustalają, w którym ośrodku dany gatunek znajdzie odpowiednie dla siebie warunki, jakie osobniki powinno się ze sobą połączyć i które mogą się rozmnażać. Co kilka lat wydawany jest podręcznik pielęgnacji, hodowli i leczenia danego gatunku, a kilka razy w roku omawiane są sprawy dotyczące transferów zwierząt, problemów w hodowli oraz w stanie dzikim.

Naukowa działalność ogrodów zoologicznych opiera się przede wszystkim na analizie zachowań zwierząt i poprawie ich dobrostanu. Istotną rolę odgrywają też prace nad zachowaniem rezerw genetycznych oraz badania z zakresu anatomii, fizjologii i medycyny weterynaryjnej.

Polskie ogrody zoologiczne aktywnie uczestniczą w czynnej ochronie rodzimej fauny oraz angażują się w prace na rzecz uświadomienia społeczeństwu, a zwłaszcza młodzieży, potrzeby tego typu działań, organizując różnego rodzaju zajęcia dydaktyczne z zakresu biologii i ochrony środowiska.

Dobrostan zwierząt w ogrodach zoologicznych

Jednym z podstawowych celów współczesnych ogrodów zoologicznych jest aktywny udział w czynnej ochronie zagrożonych gatunków zwierząt. Dlatego bardzo ważne jest zapewnienie im optymalnych warunków utrzymania, możliwie zbliżonych to naturalnych. Pojęcie dobrostanu zwierząt należy rozumieć jako stan zwierzęcia, w którym nie podlega on działaniu niepożądanych sytuacji stresowych oraz wykazuje dobre przystosowanie do warunków, w których żyje. W odniesieniu do ogrodów zoologicznych dobrostan szacuje się na podstawie kryterium behawioralnego i fizjologicznego. Jednak określenie potrzeb dzikich zwierząt wcale nie jest łatwe, a więc i stworzenie sztucznych warunków środowiskach odpowiadających ich potrzebom także może przysparzać pewne problemy. Osobniki gatunków egzotycznych podlegają własnym, często silnie zakodowanym genetycznie rytmom biologicznym. Wykazują określone preferencje dotyczące warunków abiotycznych (np. światło, temperatura, podłoże) i biotycznych (np. zapachy).

Zwierzęta w zoo są wystawione na działanie wielu, często nie występujących w ich naturalnym środowisku czynników, takich jak chociażby ograniczenie przestrzeni życiowej, zmiana pokarmu, a przede wszystkim styczność z ludźmi – opiekunami i zwiedzającymi. Najczęstszą przyczyną napięć są błędy w urządzaniu ekspozycji (nieodpowiednia wielkość, niewłaściwe zestawienie grupy zwierząt), czyli stworzenie środowiska, które w sposób nieadekwatny dostarcza bodźców organizmowi zwierzęcemu. Trzeba również pamiętać, że specyfika zachowania się samych zwierząt może powodować, iż trudniej przystosowują się do sztucznych warunków, a co za tym idzie mogą wykazywać zachowania nietypowe, świadczące o obniżeniu dobrostanu. Różnice w typie reakcji często dotyczą bliskich sobie gatunków. Na przykład pingwin peruwiański i żółtooki przejawiają większą nerwowość i lękliwość w kontaktach z człowiekiem niż pingwin białobrewy czy magellański.

W szacowaniu dobrostanu zwierząt w ogrodach zoologicznych najważniejszą rolę odgrywa badanie poziomu hormonów stresu i obserwacje zachowania osobników. Wskaźniki behawioralne można tu podzielić na dwie grupy: symptomy szybkiego reagowania na czynniki stresowe (np. rekcja typu „walka-ucieczka”) oraz symptomy, które pojawiają się później, jak przejawy znudzenia, apatia, stereotypie (powtarzalność pewnego typu zachowań), agresja czy samookaleczenie. Trzeba jednak pamiętać, że w odniesieniu do zwierząt przebywających w ogrodach zoologicznych nie można formułować jednoznacznych kryteriów odróżniających zachowania typowe od nietypowych. Osobniki, które cierpią z powodu bólu mogą zachowywać się całkowicie normalnie, co w warunkach naturalnych jest formą swoistego dezinformowania potencjalnego drapieżnika, lub konkurentów w grupie. W przypadku płazów i gadów, u których styl życia i wzorce aktywności są odmienne od tych spotykanych u ssaków i ptaków, określenie symptomów anormalnego zachowania się jest jeszcze trudniejsze.

Istotnym czynnikiem mającym wpływ na dobrostan zwierząt w ogrodach zoologicznych jest ich kontakt ze zwiedzającymi. Teoretycznie nie powinien on być stresujący, jednak trzeba mieć na uwadze fakt, że przedstawiciele dzikich gatunków nie rozwinęły ewolucyjnie zdolności do relacji z dużą ilością głośno zachowujących się ludzi i potrzebują czasu na dostosowanie. Dochodzi wówczas do pewnych rozgraniczeń pomiędzy utrzymaniem dobrostanu zwierząt a realizacją jednego z podstawowych celów ogrodu, jakim jest prezentacja publiczności żywych egzemplarzy fauny. Dlatego bardzo ważna jest odpowiednia konstrukcja wybiegów zapewniająca zwierzętom możliwość schronienia, wyposażona w bariery zabezpieczające przed bezpośrednim kontaktem i uniemożliwiające dokarmianie.

Wzbogacenia środowiskowe w ogrodach zoologicznych

W pierwszej fazie istnienia nowożytnych ogrodów zoologicznych zwierzęta były utrzymywane w bardzo złych warunkach, często w zbyt małych klatkach, bez dostępu do wybiegów. Traktowano je jak żywe eksponaty muzeum przyrodniczego. Inicjatorem zmian w tym zakresie był niemiecki przyrodnik Carl Hagenbeck, który w 1907 roku stworzył pod Hamburgiem ogród zoologiczny z naturalistycznym wybiegiem imitującym sawannę. Innym rozwiązaniem zaproponowanym przez Hala Markowitza w latach 70. XX wieku, była stymulacja zwierząt w zoo do aktywności za pośrednictwem metody warunkowania instrumentalnego. Polegała ona na nauczeniu zwierzęcia posługiwania się mniej lub bardziej skomplikowanym urządzeniem, w celu uzyskania nagrody. Choć proponowane zadania były dość złożone, to zachowania osobników biorących udział w doświadczeniu miały być jak najbardziej naturalne. Zasadniczym celem podejmowanych działań było skłonienie zwierząt do aktywności typowej dla osobników dziko żyjących i redukcja postaw uznanych za anormalne. Hal Markowitz był twórcą pojęcia „wzbogacenie środowiskowe”, określające ogół czynności zmierzających do poprawy biologicznego funkcjonowania zwierzęcia poprzez modyfikację jego środowiska.

Obecnie można wyróżnić następujące typy wzbogaceń stosowanych w ogrodach zoologicznych:

• społeczne (np. kontakt z innymi zwierzętami i z człowiekiem)
• zajęciowe (np. oparte na rozwiązywaniu zadania poprzez manipulację)
• pokarmowe (np. zmiana harmonogramu i sposobu podawania posiłków, modyfikacje w zakresie karmy),
• fizyczne (np. zmiana fizycznych elementów ekspozycji),
• sensoryczne (stosowanie różnorodnych bodźców w celu wyzwolenia w zwierzęciu zachowania instynktownego).

W praktyce realizacja jednej z wyżej wymienionych metod może dotyczyć praktycznie wszystkich gatunków zwierząt. Oczywiście wprowadzenie wszelkich modyfikacji powinno być wcześniej starannie przemyślane i zaplanowane. Niezbędne jest określenie celu, wybór odpowiedniej techniki wzbogaceń, sposobu realizacji oraz ocena skuteczności.

Wzbogacenie środowiskowe może wpływać na zachowanie zwierząt na dwa sposoby. Pierwszy wariant, to stymulowanie zachowania instynktownego, natomiast drugi opiera się na technice warunkowania instrumentalnego, czyli nauki poprzez efekt.

Podsumowanie

Nowoczesne ogrody zoologiczne to już nie tylko centra rozrywki, ale przede wszystkim placówki zajmujące się ochroną zagrożonych gatunków zwierząt, prowadzące działalność naukową i edukacyjną. W kolekcjach wielu z nich znajdują się osobniki unikatowe, które w naturze nie występują już prawie wcale. Zwierzęta te stanowią cenny, żywy materiał genetyczny, dzięki któremu przy dobrym planowaniu i skoordynowanej hodowli będzie można zasilać populacje żyjące na wolności lub budować nowe.

Współczesne ogrody zoologiczne wykorzystują w swojej pracy wiele technik ułatwiających zwierzętom adaptację do nowych warunków środowiskowych. Oczywiście zdarza się, że zwierzęta podlegają stresowi, wynikającemu głównie z działania kombinacji czynników z dominacją wpływu cech sztucznego środowiska i kontaktów ze zwiedzającymi.

Jednak coraz więcej ogrodów zaczyna wypuszczać swoje zwierzęta z klatek, próbując odtworzyć fragmenty ich naturalnego świata. Niektóre z nich zajmują powierzchnię nawet ponad 100 hektarów. Można po nich spacerować obserwując z bliska zwyczaje mieszkańców, ponieważ zgodnie z nową ideą w nowoczesnych ogrodach zoologicznych zwierząt się już nie ogląda, ale przygląda się ich zachowaniu i zwyczajom. Dlatego znikają kolejne bariery oddzielające zwierzaki od ludzi, a w ich miejsce pojawiają się konstrukcje ułatwiające ich obserwację nawet pod wodą. Przykładem tego typu rozwiązań są tunele budowane pod basenami dla fok czy hipopotamów, dzięki którym odwiedzający mogą śledzić ich ruchy po zanurkowaniu.

Przeciwnicy ogrodów zoologicznych ulegają pewnemu złudzeniu porównując rzekome niedogodności związane z ich bytowaniem sztucznych warunkach środowiskowych z egzystencją osobników żyjących na wolności. Należy jednak pamiętać, że w naturze ogromna ilość zwierząt żyje w stresie wynikającym z ciągłego zagrożenia ze strony drapieżników, że cierpią z powodu rywalizacji z innymi osobnikami, jak również w powodu chorób, głodu i trudnych warunków atmosferycznych. Natomiast realia ogrodu zoologicznego gwarantują im opiekę i względne bezpieczeństwo. Z drugiej strony współczesny świat natury i świat człowieka wzajemnie się przenikają, a kontakt dzikich zwierząt i człowieka staje się coraz bardziej powszechny.

Dzięki systematycznemu badaniu i monitorowaniu zachowania się zwierząt w ogrodach zoologicznych będzie można stwarzać warunki, które z jednej strony umożliwią minimalizację ich stresu, a z drugiej usatysfakcjonują odwiedzających.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Frender-Majewska M.: Nowoczesne zoo – bez krat i klatek. Newsweek z dnia 12.03.2012.
2. Dobrostan zwierząt w ogrodach zoologicznych a standardy prawne UE/ red.nauk. Teresa Gardocka i in. Warszawa: Dom Wydawniczy "Elipsa", 2014.
3. Kruszewicz A.G.: Rola ogrodów zoologicznych w ratowaniu ginących gatunków i poprawianiu dobrostanu zwierząt nieudomowionych. Przegląd Hodowlany 2011 nr 11, s.8-9.
4. Kaleta T.: Wzbogacenia środowiskowe a dobrostan zwierząt dzikich w ogrodach zoologicznych. Przegląd Hodowlany 2014 nr 3, s.20-22.

• Następny artykuł