Tymianek – w kuchni i medycynie

Szczegóły

Kategoria: Ziołowy zakątek

Tymianek pospolity jest uprawiany na terenie całej Europy oraz w Ameryce Północnej. W stanie naturalnym występuje w rejonie Morza Śródziemnego, przede wszystkim w Hiszpanii, Włoszech, południowej części Francji oraz w północnej części Afryki. Jego właściwości doceniali już starożytni Grecy i Rzymianie. Pisali o nim między innymi Teofrast, Dioskorydes, Galen i Aetius. Obecnie jest wykorzystywany w kuchni, medycynie i kosmetyce.

Początki zastosowania

Tymianek jest gatunkiem śródziemnomorskim znanym i uprawianym od czasów starożytnych. Jego nazwa wywodzi się od egipskiego słowa tham, czyli składać ofiarę. Starożytni Egipcjanie wykorzystywali olejek tymiankowy do produkcji kadzideł i preparatów przeznaczonych do balsamowania zwłok. Właściwości lecznicze tej rośliny zostały opisane w papirusie Ebersa, pochodzącym prawdopodobnie z 1550 roku p.n.e. Pisali o nim także inni starożytni uczeni, jak grecki filozof Platon, helleński przyrodnik Teofrast, lekarz i przyrodnik Galen czy grecki botanik i lekarz Dioskorydes. Odkopane na terenie Mezopotamii tabliczki wskazują na fakt, że tymianek był niegdyś ważnym składnikiem napojów leczniczych. Grecy stosowali go jako przyprawę oraz lek w chorobach płuc, chorobach wenerycznych i pasożytniczych, natomiast Rzymianie wierzyli w jego niezwykłe właściwości dodawania odwagi, siły i ducha bojowego. Cenili również walory kulinarne tej rośliny.

W północnej części Europy tymianek został rozpowszechniony w XI wieku, w dużej mierze za pośrednictwem mnichów. Wspominała o nim między innymi święta Hildegarda von Bingen oraz dominikanin Albert Wielki. W XVI wieku jako lek był wymieniany we wszystkich europejskich herbarzach. Przypisywano mu również właściwości pobudzania popędu płciowego. W XVII wieku, szczególnie we Francji, popularna była zupa tymiankowa na piwie, która miała służyć jako napój miłosny oraz specyfik na pozbycie się nieśmiałości. Do Polski tymianek został sprowadzony za czasów panowania królowej Bony. W średniowieczu był uważany za ziele czarodziejskie i często pełnił rolę amuletu wręczanego przez damy rycerzom podczas turniejów.

Uprawa i skład chemiczny

Tymianek pospolity, zwany również ogrodowym należy do rodziny wargowatych Labiatae (Lamiaceae). W uprawie wyróżnia się dwie formy: francuską Thymus vulgaris L.f. capitatus Willk. et Lange – jednoroczną, wrażliwą na niskie temperatury oraz niemiecką T. vulgaris L.f. verticillatus Willk. et Lange – wieloletnią, odporną na przemarzanie. Wyhodowano również kilka odmian uprawnych, w tym polską odmianę „Słoneczko”.

Tymianek ma niewielkie wymagania glebowe i klimatyczne. Dobrze rośnie na stanowiskach słonecznych, osłoniętych od wiatru, na podłożu przepuszczalnym, zasobnym w wapń. Jest to roślina silnie aromatyczna, wytwarzająca niewielkie dwuwargowe kwiaty w kolorze jasnoczerwonym, bladoróżowym lub białawym tworzące graniaste kwiatostany. Jest to roślina miododajna. Miód tymiankowy jest szczególnie polecany w schorzeniach układu oddechowego.

Surowcem są ulistnione wierzchołki pędów, które zbiera się na początku kwitnienia, ścinając części szczytowe. Ziele tymianku jest surowcem typowo olejkowym. Jego zawartość w zależności od rodzaju i pochodzenia zamyka się w granicach od 0,7 proc. do 6,5 proc. Główny jego składnik, tymol został odkryty przez niemieckiego chemika Caspara Neumanna w 1719 roku. Jest to bezbarwna, krystaliczna, trudno rozpuszczalna substancja, o słodkim, ziołowym, fenolowo-medycznym zapachu, wykazująca silne właściwości bakteriobójcze, przeciwgrzybiczne i przeciwpasożytnicze. Ważnymi komponentami olejku są również karwakrol, p-cymen, limonen, ɑ-pinen i γ-terpinen. Ponadto surowiec tymianku zawiera związki garbnikowe, kwasy polifenolowe (m.in. kawowy i chlorogenowy), związki triterpenowe (m.in. kwas ursolowy i oleanolowy), flawonoidy (m.in. luteolina i apigenina oraz ich glikozydy), gorycze, saponiny, sole mineralne, witaminy i mikroelementy, zwłaszcza żelazo i miedź.

Wykorzystanie w medycynie

Terapeutyczne właściwości tymianku były znane od wieków. Oficjalnie jako środek leczniczy został po raz pierwszy wprowadzony w 1938 roku, przez firmę Madaus. Obecnie ziele to klasyfikuje się jako tradycyjny środek stosowany w przeziębieniu, nieżycie oskrzeli i górnych dróg oddechowych, wspomagająco w kokluszu i stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, w halitozie i zapaleniu dziąseł, a także w leczeniu zaburzeń układu pokarmowego. Olejek eteryczny Thymi aetheroleum wchodzi w skład wielu preparatów o działaniu antyseptycznym, wykorzystywanym przede wszystkim w terapii chorób układu oddechowego.

Badania naukowe dotyczące leczniczych właściwości tymianku koncentrują się przede wszystkim na tymolu, głównym składniku olejku. Stopiony i zmieszany ze słabym roztworem formaliny jest silnym środkiem odkażającym. Doświadczenia naukowe wykazały, że związek ten działa na wszystkie bakterie Gram (+) i (-) oraz na odporne na antybiotyki grzyby. Może być stosowany w leczeniu grzybicy i zwalczaniu pasożytów jelitowych, jak również biegunkach i wzdęciach, w celu zahamowania procesów fermentacyjnych w jelitach. W opinii badaczy fenolowe składniki olejku tymiankowego oraz garbniki przyczyniają się do zahamowania bądź zniszczenia rozwoju grzybów chorobotwórczych i flory bakteryjnej, zwłaszcza paciorkowców jamy ustnej, gardła, przewodu pokarmowego i skóry. Tymol zmieszany z fenolem i kamforą jest używany w stomatologii do odkażania ubytków zębowych przed wypełnieniem. Wchodzi też w skład preparatów do płukania jamy ustnej. Z kolei 10-procentowy roztwór izopropenolu jest wykorzystywany do odkażania skóry oraz konserwacji moczu w laboratoriach.

Preparaty z tymianku mają działanie wykrztuśne. Zawarte w olejku składniki pobudzają czynności wydzielnicze błony śluzowej układu oddechowego, wpływają na zwiększenie ilości śluzu oskrzelowego i jego rozrzedzenie oraz wzmagają naturalne ruchy nabłonka rzęskowego. Obecne w roślinie flawonoidy działają rozkurczowo na mięśnie gładkie, łagodząc kaszel.

Ziele tymianku pozytywnie oddziałuje na układ pokarmowy. Substancje czynne, zwłaszcza gorycze pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, poprawiają trawienie i przyswajanie pokarmów. Naukowcy zwracają też uwagę na pobudzający wpływ ziela na krążenie i układ nerwowy oraz jego działanie antyoksydacyjne.

Nieliczne badania naukowe wykazały, że związki czynne tymianku działają cytotoksycznie na komórki nowotworowe, oporne na działanie chemioterapii. Kolejne analizy dały ciekawe, chociaż mało obiecujące wyniki. Thymi aetheroleum hamował wzrost komórek ludzkiego raka jamy ustnej, ale tylko w wysokim stężeniu, w dawkach mniejszych niż toksyczne, stymulował ich proliferację. Z kolei wyciągi wodne z różnych gatunków rodziny Lamiaceae, w tym tymianku, uszkadzały komórki nowotworu sutka.

Olejek tymiankowy ma szerokie zastosowanie w aromaterapii. Inhalacje z wykorzystaniem tej substancji wspomagają układ oddechowy: działają wykrztuśnie, łagodzą kaszel, katar, ból gardła, migdałków i zatok. Olejek pozytywnie wpływa na układ immunologiczny, zwiększając odporność na infekcje, a także na system nerwowy, przywracając równowagę wewnętrzną, łagodząc stres i zmęczenie. Masaż z dodatkiem olejku poprawia krążenie krwi, delikatnie podnosi ciśnienie, wykazuje miejscowe działanie znieczulające. Można go stosować w celu złagodzenia bólu mięśni, stawów i urazów związanych z uprawianiem sportu, jak również w dolegliwościach reumatycznych i artretyzmie. Działa odkażająco, więc jest polecany do leczenia wrzodów, czyraków, oparzeń, zmian trądzikowych i skutków ukąszeń owadów.

Do celów leczniczych powinno się wykorzystywać olejek o parametrach zgodnych z wymaganiami Farmakopei Polskiej. Należy go przechowywać w zamkniętych, wypełnionych naczyniach w temperaturze 5-15⁰C bez dostępu światła. Jednorazowo można przyjmować dawkę 0,05-0,1 gram, a w przypadku zabiegów inhalacyjnych – 3-5 kropli. Przekroczenie dozwolonej dawki może skutkować podrażnieniami skóry i błony śluzowej, wywoływać swędzenie i opuchliznę. Olejku nie powinny przyjmować osoby cierpiące na nadciśnienie oraz kobiety ciężarne.

Tymianek w kosmetyce

Ze względu na działanie bakteriobójcze ziele i olejek tymianku są wykorzystywane do produkcji past do zębów, płynów do płukania jamy ustnej i gardła. Obecność tych substancji można znaleźć w składzie szamponów przeciwłupieżowych, maseczek i lotionów do cery tłustej i trądzikowej, płynów po goleniu oraz środków do kąpieli poprawiających ukrwienie skóry. W niektórych krajach ziele to jest używane jako specyfik powstrzymujący wypadanie włosów i przyspieszający ich porost. W niewielkich ilościach można go też stosować w maseczkach ziołowych. W przemyśle perfumeryjnym olejek tymiankowy znajduje zastosowanie jako składnik podstawowej nuty zapachowej męskich wód toaletowych.

Tymianek jako doskonały dodatek do potraw

Obecnie tymianek jest bardzo często wykorzystywany jako dodatek do mięs:

wołowiny, wieprzowiny, dziczyzny, wątróbki, drobiu, kotletów mielonych, gulaszu, paprykarzy, sosów i niektórych dań z grilla. Wzbogaca smak sałatek, serów, dań z duszonych lub pieczonych pomidorów. Doskonale komponuje się z potrawami z roślin strączkowych, pietruszką, czosnkiem, cebulą i liściem laurowym. Nie należy go jednak łączyć z majerankiem. Znajduje zastosowanie zwłaszcza w kuchni francuskiej, hiszpańskiej, włoskiej i greckiej. Tymianek usuwa przykry zapach ryb morskich (podczas smażenia lub pieczenia). Jest używany do produkcji niektórych ziołowych win i likierów. Tymianek suszony ma około 3 razy silniejszy aromat od świeżego.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Nartowska J.: Tymianek – leczy i smakuje. Panacea 2014 nr 2, s.5-7.
2. Lis A.: Olejki tymiankowe. Aromaterapia 2003 nr 3/4, s.5-12.
3. Kluszczyńska D.: Lecznicze właściwości tymianku. Wiadomości Zielarskie 2001 nr 7/8, s.13-16.
4. Buchwald W., Szczygielska D.: Tymianek pospolity – tradycyjna roślina lecznicza i przyprawowa. Wiadomości Zielarskie 1999 nr 2, s.9-10.