Szakal złocisty - nowy mieszkaniec Polski

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Naturalnym środowiskiem życia szakali złocistych są tereny pustynne, sawanny i suche łąki, które kojarzą się przede wszystkim z Afryką i Azją. W ostatnich latach obserwowana jest jednak ekspansja tych drapieżników na kontynent europejski. Wiosną tego roku pojedyncze osobniki zagościły w Polsce.

Szakal złocisty – charakterystyka

Szakale to średniej wielkości drapieżniki z rodziny psowatych. W ramach klasyfikacji gatunkowej wyróżniamy m.in. szakala pręgowanego (Canis adustus), szakala złocistego (Canis aureus) i szakala czaprakowego (Canis mesomelas). Szakal pręgowany oraz szakal czaprakowy są ze sobą bardzo mocno spowinowacone, podczas gdy szakalowi złocistemu jest zdecydowanie bliżej do wilków i kojotów. W przeciwieństwie do swoich krewnych zamieszkuje on również tereny poza Afryką. Można go spotkać w południowowschodniej Europie, na Środkowym Wschodzie, a także w zachodniej i południowej części Azji.

Szakal złocisty przybiera barwę rudo-szarą, przy czym jego sierść jest nieco ciemniejsza zimą, niż w okresie letnim. Pod oczami widać charakterystyczne czarne paski, a brzegi warg i policzki są w odcieniu brudnej bieli. Na końcu ogona znajduje się czarna plama.

Szakale to zwierzęta wszystkożerne. Żywią się głównie drobniejszą zwierzyną, małymi ssakami, ptakami, rybami i jajami. Jedzą również owoce, leśne jagody i trawy. To również padlinożercy. W poszukiwaniu pokarmu udają się nawet na wysypiska śmieci. Ze względu na ekspansję terytorialną człowieka stanowią pewne zagrożenie dla ptactwa domowego i bydła.

Zwierzęta te żyją najczęściej samotnie lub łączą się w pary. Sporadycznie tworzą niewielkie grupy złożone z luźno powiązanych ze sobą jednostek, które wspólnie wędrują w poszukiwaniu pożywienia. Co ciekawe szakale to jeden z niewielu gatunków zwierząt, które tworzą pary na całe życie. Zarówno samica, jak i samiec zaciekle bronią swego terytorium, które oznaczają przy pomocy moczu oraz wydzieliny z gruczołów zapachowych. W ten sposób chcą odstraszyć przedstawicieli innych gatunków, jak również podkreślić granice „terenu przyjaznego” należącego do osobników tej samej grupy.

Młode rodzą się w miocie – średnio od dwóch do czterech szczeniąt. Przez około dwa miesiące są karmione przez matkę. Po tym czasie stają się nieco bardziej samodzielne  Wychodzą z nory, podążają za swoimi rodzicami i uczą się od nich obserwowania otoczenia oraz polowania. Po ukończeniu szóstego miesiąca zaczynają wchodzić w rolę myśliwych. Co ciekawe w pierwszym okresie życia pieczę nad bezpieczeństwem młodych, oprócz pary rodzicielskiej, sprawuje również starsze rodzeństwo. Długość życia szakali wynosi około 12 lat.

Szakale to zwierzęta bardzo hałaśliwe. Komunikują się ze sobą  za pomocą głośnych i dość nieprzyjemnych dla ucha dźwięków przypominających syrenę. Schemat jest zawsze taki sam – najpierw odzywa się jeden szakal, a następnie zwierzęta znajdujące się w okolicy zaczynają mu odpowiadać. Jest to szczególnie uciążliwe w okresie godowym, który przypada na wczesną wiosnę. Szakale podlegają ochronie prawnej, w kategorii LC (niskiego ryzyka).

Wędrówki szakala złocistego

Szakal złocisty jest uznawany za gatunek rodzimy w pasie od atlantyckiego wybrzeża Afryki (Senegal) po Indochiny, obejmując Bałkany. Wędrowne osobniki spotykane są również poza stałym zasięgiem. Dane paleontologiczne sugerują, że gatunek ten nie występował w Europie przed Holocenem. Europejska populacja przez długi czas była ograniczona jedynie do południowo-wschodnich krańców kontynentu. W czasach historycznych zwierzęta te występowały przede wszystkim na Bałkanach w strefie wybrzeży Adriatyku, Morza Czarnego i mórz oblewających Grecję. Od połowy XIX wieku zasięg populacji rozszerzył się wzdłuż Dunaju, docierając do Węgier. W XX wieku ekspansja szakala objęła początkowo resztę Bałkanów, a od połowy wieku również Europę Środkową. Jej kolejna fala nastąpiła w latach 80. XX wieku. Obecnie przedstawiciele tego gatunku żyją także na terenie Włoch, Austrii, Rumunii, Mołdawii, Rosji i Ukrainy. Jednocześnie poza stałym zasięgiem pojedyncze osobniki  notowane są w takich krajach, jak: Szwajcaria, Niemcy, Czechy, Słowacja, Polska, Białoruś, Litwa, Łotwa i Estonia.

Do niedawna naukowcy nie przypuszczali, że szakale złociste będą w stanie dotrzeć do Polski. Wydawało się, że naturalną barierą będą dla nich wysokie, zalesione góry, które nie stanowią ich naturalnego terytorium. Zwierzęta te preferują bowiem otwarte, urozmaicone przestrzenie, porośnięte trawami i roślinnością krzewiastą. Chętnie zasiedlają tereny w dolinach rzek i na terenach podmokłych.

Badacze nie potrafią precyzyjnie stwierdzić co jest przyczyną wędrówek szakali na nowe tereny. Prawdopodobnie ma to związek z ociepleniem klimatu oraz zmianami, jakie w ostatnim okresie zaszły w krajobrazie wsi. Obecnie znaczna część terenów wiejskich to ugory i łąki, czyli idealne środowisko życia dla gryzoni, stanowiących źródło pokarmu, między innymi dla lisów i szakali.

W maju 2015 roku dokonano pierwszej udokumentowanej zdjęciami obserwacji tego gatunku w naszym kraju, w okolicach osady Gugny na Biebrzą. W czerwcu, szakala widziano także w pobliżu wsi Piszczac w województwie lubelskim. Martwego osobnika znaleziono również w województwie zachodniopomorskim. Badania przeprowadzone przez pracowników Instytutu Biologii Ssaków PAN wykazały, że był to roczny samiec o wadze 10,6 kg i długości ciała 85 cm. Widoczne na ciele krwiaki i uszkodzenia czaszki sugerowały, że śmierć nastąpiła w wyniku kolizji zwierzęcia z pojazdem. Dane dotyczące ubarwienia i rozmiarów ciała, (stosunkowo krótki ogon oraz zrośnięte  opuszki palców środkowych przednich łap) pozwoliły na zakwalifikowanie go do gatunku Canis aureus. Wiek i płeć znalezionego szakala wskazują, że mógł to być osobnik migrujący. Jak podkreśla Dyrektor Instytutu, Rafał Kowalczyk „Obserwacje te wskazują na obecność, a być może nawet osiedlanie się szakali na terenie Polski oraz ekspansję prawdopodobnie z kilku kierunków. W związku z tym, że jest to ekspansja naturalna, ma zupełnie innych charakter niż inwazje szopa czy norki amerykańskiej, które zostały wprowadzone do środowiska przez człowieka”.

Naukowcy nie znają odpowiedzi na pytanie czy szakal złocisty będzie konkurencją dla naszych rodzimych drapieżników. Możliwe, że będzie dobrze koegzystował z lisem czy jenotem, może też stanowić dla nich zagrożenie i odgraniczyć drapieżnictwo z ich strony. Lisa z szakalem łączy bowiem  bardzo dużo. Zajmowana przez oba gatunki nisza ekologiczna w dużym stopniu się pokrywa. Zwierzęta te zasiedlają podobne środowiska i odżywiają się w podobny sposób. Polują głównie na norniki, swoją dietę urozmaicając o owoce i padlinę. Zdaniem przyrodników, obecność szakali na terenie naszego kraju może spowodować eliminację gryzoni z naszych pól i ogrodów, jak również pomóc w zapanowaniu nad nadmiernie mnożącą się populacją dzików. Z drugiej strony mogą stanowić zagrożenie dla zajęcy, młodych saren i gniazdujących na ziemi ptaków.

Jednak większość naukowców twierdzi, że na takie spekulacje jest zdecydowanie zbyt wcześnie. Nie ma bowiem potwierdzonych informacji, że gatunek ten na stałe osiedlił się w naszym kraju – to znaczy czy rozmnaża się i zajmuje jakieś stałe terytorium. Być może zarejestrowane pojedyncze osobniki pojawiły się w Polsce tylko w celu zapoznania się w nowym terenem. Jak twierdzi Rafał Kowalczyk „Warto pamiętać, że ekspansja szakala jest procesem całkowicie naturalnym, który już niejednokrotnie odbywał się w przyrodzie. W myśl przyjętej definicji międzynarodowej nie jest to zatem gatunek obcy. Zupełnie czym innym jest inwazja gatunku obcego, pochodzącego z odległych stron świata, umyślnie bądź przypadkowo wprowadzonego przez człowieka. Taki gatunek może wyrządzić w przyrodzie więcej szkód, bo rodzime gatunki nie są na niego przygotowane, nie ma też zazwyczaj w nowym środowisku naturalnych wrogów”.

Niektórzy badacze uważają, że w najbliższym okresie w Polsce powinien zostać określony status prawny szakala, przypominając, że Dyrektywa Siedliskowa UE określa go jako gatunek, który można pozyskiwać ze stanu dzikiego i nim zarządzać. Jednak większość zoologów na razie nie widzi potrzeby wprowadzania w życie tego typu regulacji. Szakale, które pojawiły się w innych krajach nie poczyniły większych szkód rodzimej przyrodzie. Nawet jeśli ich liczba ulegnie znaczącemu wzrostowi, nie trzeba ich zabijać, wystarczy zadbać, aby wzrosła też liczba ich naturalnych wrogów.

Inne obce gatunki w Polsce

Biedronka azjatycka - pochodzący z Azji gatunek chrząszcza z rodziny biedronek (Coccinellidae). Przez około 20 lat rozprzestrzenił się w obydwu Amerykach i Europie. W Polsce jest gatunkiem inwazyjnym, stwierdzonym po raz pierwszy w 2006 w Poznaniu. Zagraża rodzimym gatunkom biedronki oraz uprawom w sadach owocowych. Bolesne ukąszenia tego chrząszcza mogą skutkować reakcjami alergicznymi skóry i dróg oddechowych.

Szop pracz – gatunek ten pojawił się w Polsce w latach 50. XX wieku. Drapieżniki sieją spustoszenie wśród ptaków i drobnych ssaków. Bywają też zagrożeniem dla człowieka. Większość z nich to nosiciele glisty baylasascaris procyonis, która może wywołać u człowieka poważną chorobę oczu, a nawet prowadzić do śmierci. Szopy mogą również roznosić wściekliznę.

Babka bycza - jest rybą drapieżną, polującą przede wszystkim na bezkręgowce denne. Obserwacje wykazały, że najczęściej odżywia się małżami, krewetkami i wieloszczetami. Konkuruje z wieloma rodzimymi gatunkami o dostępne zasoby pokarmowe, pośrednio ograniczając ich liczebność oraz wyjadając występujące w Bałtyku małże omułka i rogowiec bałtycki.

Żółw czerwonolicy - jest podgatunkiem żółwia ozdobnego pochodzącego z Ameryki Północnej i należy do najpopularniejszych gatunków w domowych hodowlach. Stanowi zagrożenie dla żółwia błotnego, którego populacja jest bardzo wrażliwa na wszelkie niekorzystne zmiany w środowisku, w tym na obecność gatunku inwazyjnego. Konkuruje z nim o miejsca do wygrzewania się na słońcu i inne niezbędne do życia elementy środowiska. Może też być potencjalnym źródłem groźnych chorób oraz oddziaływać negatywnie na inne rodzime gatunki zwierząt.

Norka amerykańska – ssak z rodziny łasicowatych sprowadzony z Ameryki Północnej do Europy jako zwierzę futerkowe. W efekcie ucieczek i celowych wypuszczeń z ferm hodowlanych stworzyła w Europie dziką populację, kolonizując coraz nowe obszary.  W Polsce występuje na terenie większości kraju. Wyparła rodzimy gatunek norki europejskiej. Stanowi też zagrożenie dla innych lokalnych populacji niektórych ssaków i ptaków (w tym gatunków rzadkich). Jako gatunek destrukcyjny dla wielu ekosystemów powinna być eliminowana ze środowiska, szczególnie na obszarach chronionych.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Burda K.: Witaj szakalu!. Newsweek, 20-26.07.2015, s. 68-71.
2. Wajrak A.: Nadszedł dzień szakala. Gazeta Wyborcza, 09.01.2015
3. www.naukawpolsce.pap.pl
4. www.national-geographic.pl

• Poprzedni artykuł