Witold Stefański – wybitny polski parazytolog

Szczegóły

Kategoria: Zasłużeni Polacy

Witold Stefański, syn Gustawa i Aleksandry z Popiołków urodził się 25 lipca 1891 roku w Kielcach. Edukację rozpoczął w rosyjskim gimnazjum państwowym w Pińczowie, jednak po udziale w strajku szkolnym przeniósł się do Szkoły Handlowej w Kielcach, gdzie językiem wykładowym był język polski. Wkrótce po zakończeniu nauki w szkole średniej został aresztowany przez władze carskie za udział w nielegalnych kółkach naukowych zajmujących się samokształceniem i pogłębianiem świadomości narodowej oraz idei wolnościowych i osadzony najpierw w Kielcach, a potem w Chęcinach. Dzięki staraniom matki po sześciu tygodniach opuścił więzienie i wyjechał do Genewy. Tam rozpoczął studia na Wydziale Przyrodniczym tamtejszego Uniwersytetu, który ukończył w 1914 roku, otrzymując tytuł doktora nauk przyrodniczych na podstawie pracy „Recherches sur faune des Nematodes libres du bassin du Leman”. Jeszcze w czasie studiów został asystentem w katedrze Zoologii i Anatomii Porównawczej, gdzie prowadził samodzielne badania nad systematyką, ekologią i fizjologią nicieni żyjących w wodach Rodanu, Innu, Aaru oraz jezior Lemańskiego i Lussy. Dzięki opisom nowych gatunków tych bezkręgowców, a także charakterystyce zjawiska ekskrecji zdobył uznanie jako specjalista z zakresu hematologii. Badania nad nicieniami kontynuował w niecodziennych warunkach – jako internowany w obozie dla cudzoziemców w Innsbrucku - gdyż wybuch I wojny światowej zastał go w Krakowie, gdzie przyjechał spotkać się z rodziną. Po opuszczeniu obozu wrócił do Genewy i po nominacji na stanowisko docenta w 1916 roku przez dwa semestry prowadził na uniwersytecie wykłady z fizjologii porównawczej bezkręgowców.

Po powrocie do kraju w 1917 roku Witold Stefański objął posadę asystenta Jana Sosnowskiego (od 1919 roku Konstantego Janickiego) w Katedrze Zoologii Systematycznej i Morfologicznej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1919-1925 prowadził tam wykłady dla studentów medycyny, farmacji i weterynarii. Od 1918 roku rozpoczął też pracę w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, gdzie wykładał zoologię i parazytologię. W 1920 roku otrzymał tytuł doktora habilitowanego na podstawie pracy „Wydalanie u wolno żyjących nicieni”. Do 1927 roku opublikował szereg prac na temat nematodozy fauny Polski i Rumunii, które przyniosły mu szerokie uznanie za granicą, a ich wyniki weszły w skład podręczników i monografii.

Jednocześnie coraz więcej uwagi poświęcał także nicieniom pasożytniczym. Zwrot w kierunku zagadnień parazytologicznych miał ogromne znaczenie dla jego dalszej działalności naukowej, sprawiając, że stał się on twórcą polskiej szkoły parazytologii weterynaryjnej. Formalnym wyrazem jego zainteresowań było uzyskanie przez niego tytułu profesora nadzwyczajnego (1925), a następnie profesora zwyczajnego (1935) na Wydziale Weterynarii Uniwersytetu Warszawskiego (później w SGGW).

Do 1938 roku opublikował 11 prac poświęconych robakom pasożytniczym, a co najważniejsze podjął się kształcenia wysokiej rangi specjalistów z zakresu, praktycznie wcześniej nie istniejącej, parazytologii weterynaryjnej. Nastawienie na rozwiązywanie zagadnień praktycznych, mających znaczenie gospodarcze, na tle rozległej problematyki ogólnej było cechą charakterystyczną działalności oraz twórczości naukowej profesora.

W okresie wakacji w latach 1925 i 1926 Witold Stefański prowadził badania nad fauną potoków górskich w stacji biologicznej w Sinaia w Rumunii. W 1926 roku na zaproszenie Ministerstwa Rolnictwa Rumunii brał udział w ekspedycji naukowej do delty Dunaju, w celu zbadania pasożytów tamtejszych ryb, a w 1935 roku uczestniczył w podobnych badaniach nad rybami morskimi w stacji badawczej Arcachon we Francji. W 1927 roku reprezentował polską naukę na X Międzynarodowym Kongresie Zoologicznym w Budapeszcie, a w 1935 roku na XII Międzynarodowym Kongresie w Lizbonie. W 1932 roku profesor Witold Stefański został powołany na członka korespondenta Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a trzy lata później - na jego członka rzeczywistego. W latach 1930-1931 i 1936-1939 sprawował funkcję dziekana Wydziału Weterynaryjnego UW.

W okresie międzywojennym kontynuował badania nematologiczne, które w Polsce były dość nowatorskie. Zajmował się występowaniem nicieni w różnych regionach naszego kraju, m.in: na Kujawach, w Ciechocinku oraz w okolicach Tatr i Podtatrza. Jako jeden z pierwszych badaczy zainteresował się fauną pasożytniczą zwierząt użytkowych w Polsce oraz ogniwami jej łańcuchów inwazyjnych. Opisał systematykę, cykle rozwojowe i metody zwalczania pasożytów, takich jak: nerkowiec olbrzymi, atakujący nerki zwierząt mięsożernych, nicieni z podrodziny Trichoneminae, występujących w organizmach koni oraz kociego pasożyta, Spirura rytipleurites. Prowadził też studia nad biologią i zwalczaniem gza bydlęcego. Był też autorem pierwszego polskiego podręcznika z zakresu parazytologii lekarskiej i weterynaryjnej, którego niestety nie udało się wydać przed wybuchem II wojny światowej.

Wojna i okupacja początkowo pozbawiły profesora warsztatu pracy badawczej. Pracował on jako palacz w szkołach w warszawskich, a następnie brał udział w tajnym nauczaniu na poziomie średnim. W 1941 roku objął stanowisko kierownika działu parazytologii na Wydziale Weterynaryjnym Państwowego Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Sprawowanie tej posady umożliwiło mu prowadzenie dalszych prac badawczych, szczególnie nad zwalczaniem chorób inwazyjnych zwierząt gospodarskich, które, jak przewidywał, miały stanowić poważny problem w zniszczonym przez wojnę kraju. Funkcję tę pełnił do września 1945 roku, kiedy to w miejsce Wydziału utworzono samodzielny Państwowy Instytut Weterynaryjny, w którym Witold Stefański stanął na czele Wydziału Parazytologii i Chorób Inwazyjnych. Równocześnie pełnił funkcję kuratora Katedry Farmakologii na Uniwersytecie Warszawskim.

Po wojnie, pierwotnie jako kierownik Katedry Zoologii i Parazytologii nowo powstałego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a następnie w Uniwersytecie Warszawskim, wraz ze swoimi studentami zajmował się zwalczaniem szerzącej się w kraju epidemii epizoocji i chorób inwazyjnych. W dużej mierze to właśnie jego zasługą było opanowanie takich chorób pasożytniczych koni i bydła jak: świerzb, zaraza stadnicza czy gzawica.

Gdy w 1946 roku w rezultacie jego zabiegów na Uniwersytecie Warszawskim powstał Wydział Weterynaryjny, profesor objął w nim stanowisko dziekana. Równocześnie przystąpił do odbudowy zupełnie zniszczonego przez wojnę Zakładu Zoologii i Parazytologii. W 1952 roku po przeniesieniu Wydziału Weterynaryjnego do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego został mianowany prorektorem tej uczelni. Pełnił też funkcję kierownika Katedry Parazytologii i Chorób Inwazyjnych. Brał udział w organizacji Polskiej Akademii Nauk, tworząc Zakład Parazytologii, którym kierował aż do czasu przejścia na emeryturę w 1961 roku. W 1956 roku został członkiem rzeczywistym PAN, a w latach 1957-1962 pełnił funkcję sekretarza Wydziału II – Nauk Biologicznych.

Profesor Witold Stefański był też założycielem Europejskiej Federacji Towarzystw Parazytologicznych i przez wiele lat piastował w niej stanowisko prezesa. Trudno byłoby wyliczyć wszystkie godności, którymi został obdarzony w uznaniu jego zasług dla nauki. Był członkiem Akademie Veterinaire de France, Academy of Zoology Agra (Indie), Jugosłowiańskiej Akademii Nauk, członkiem korespondentem Instytut de France, członkiem honorowym Wszechzwiązkowego Towarzystwa Helmintologicznego, Parasitologische Gesellschaft der DDR, World Association for the Advancement of Veterinary Parasitology. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz Uniwersytet w Rennes w uznaniu jego zasług uhonorowały profesora doktoratem honoris causa.

Witold Stefański był autorem ponad 240 prac o charakterze popularyzatorskim i organizacyjnym, zawierających konkretne plany i praktyczne wskazówki dla parazytologów pracujących w służbie zdrowia i służbie weterynaryjnej. Z powodu braku podręczników, wspólnie z Eugeniuszem Żarnowskim i Adamem Sołtysem, opublikował „Zarys parazytologicznych metod rozpoznawczych”, zaś samodzielnie „Zarys parazytologii ogólnej”. Pracował nad zwalczaniem świerzbu przez gazowanie w skonstruowanej własnoręcznie komorze oraz przez zastosowanie czystej nafty. Opracował też metodę wykrywania tych pasożytów w próbkach zeskrobin skórnych, która na stałe weszła do diagnostyki laboratoryjnej. Zapoczątkował walkę z zarazą stadniczą koni powodowaną przez świdrowca końskiego. Przygotowany przez niego antygen umożliwił wczesne rozpoznanie tej zarazy i co za tym idzie eliminację chorych zwierząt i likwidację ognisk epidemii. Tematyce tej poświęcił pracę „Zaraza stadnicza w Polsce w latach 1944-1948”. Opisał też metody terapeutyczne stosowane w strongylozie i glistnicy u świń oraz opracował naukowe podstawy badań nad inwazyjnymi chorobami pastwiskowymi. Prowadził pionierskie badania nad stosunkami zachodzącymi między parazytocenozą a florą bakteryjną w przewodzie pokarmowym żywiciela, które przyczyniły się do poznania złożoności procesów towarzyszących osiedlaniu się pasożytów i zainicjowały nowy kierunek badań parazytologicznych. Zajmował się także problematyką zwalczania motylicy wątrobowej u przeżuwaczy oraz patogenezą robaczycy płuc owiec. Wyniki swoich badań prezentował na łamach czasopism specjalistycznych lub krajowych i międzynarodowych kongresach. W 1958 roku ukazała się praca profesora na temat pasożytniczych nicieni u ludzi – „Glista ludzka i inne nicienie”. Po przejściu na emeryturę w 1960 roku profesor opublikował m.in.: podręczniki: „Parazytologia weterynaryjna” T. 1-2 oraz „Rozpoznawanie inwazji pasożytniczych u zwierząt”, a wspólnie z Eugeniuszem Tarnowskim, wydał cykl wykładów zatytułowanych „Stosunki pomiędzy pasożytami a jelitową florą bakteryjną”. Był też autorem dziesięciu rozdziałów pracy zbiorowej pt.: „Zoologia”, która ukazała się w 1972 roku.

Profesor Witold Stefański był odznaczony m.in.: Krzyżem Oficerskim francuskiej Legii Honorowej, Krzyżami Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Orderami Sztandaru Pracy I i II klasy, Srebrnym Medalem Czechosłowackiej  Akademii Nauk, Krzyżem Oficerskim Bułgarskiego Orderu Cyryla i Metodego I klasy, Krzyżem Oficerskim Orderu Gwiazdy Rumuńskiej oraz Medalem im. Kopernika PAN.

„Jakim na co dzień był profesor Stefański? – Nam, jego uczniom, gdy z Nim obcowaliśmy, na co dzień, wydawał się zwykłym, prawym człowiekiem – dziś jednak, po latach, wypada nam Go jednak uznać za człowieka niezwykłego! Oto bowiem charakteryzowała Go głęboka kultura, takt, opanowanie i umiejętność bezkonfliktowego obcowania z ludźmi […] Umiał dobierać sobie ludzi, był niezwykle cierpliwy i wyrozumiały, niedostrzegalnie wzbudzał zainteresowanie pracą naukową i niemal zawsze pozostawiał wolną rękę w wyborze tematu badań […]. W odniesieniu do swoich współpracowników stosował zasadę hierarchii: najstarsi uczniowie pod Jego kierownictwem dojrzewali uzyskując kolejno stopnie i tytuły naukowe oraz obejmując funkcje kierownicze. Takie przezorne postępowanie uchroniło kierowane przez Profesora placówki naukowe od zakłóceń w momencie zaprzestania pełnienia przezeń funkcji kierowniczych […]

To, co pozostawił po sobie nasz Mistrz, świadczy dobitnie o słuszności naszej o Nim opinii – jako osobistości wybitnej na miarę niezwykłości czasów, w których przyszło Mu żyć i działać. Pozostało po nim Jego dzieło i wdzięczna pamięć uczniów. „Non omnis moriar, multaque pars mei vitabit…” – fragment horacjuszowskiej „Ody” ma w tym przypadku szczególną, głęboką wymowę”.

Profesor Witold Stefański zmarł 18 lipca 1973 roku w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Polski Słownik Biograficzny T.63/2 z.177, s. 253-256.
2. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Księga Pamiątkowa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 1906-1956. T.1. Warszawa : Wydaw. SGGW, 1958.
3. Michajłow W.: Prof. dr Witold Stefański (1891-1973). Kosmos Ser. A 1974 z.1, s.3-6.
4. Fagasiński A., Tarczyński S.: Witold Stefański – uczony, wychowawca, człowiek. Wiadomości Parazytologiczne 1992 z.1/2, s.3-7.
5. Ślusarski W.: Witold Stefański 1891-1973. Acta Parasitologica Polonica 1975 fasc. 1-11, s.1-22.