Dolina Baryczy – kraina stawów, lasów, łąk i mokradeł

Szczegóły

Kategoria: Ochrona środowiska

Dolina Baryczy to jeden z piękniejszych zakątków naszego kraju. Tworzy go mozaika stawów, mokradeł, lasów, pól i łąk. To prawdziwy raj dla miłośników przyrody i historii. Jedno z niewielu miejsc, w których ten cenny przyrodniczo ekosystem w dużym stopniu ukształtował się w wyniku działalności człowieka. Obecnie duża część obszaru Doliny Baryczy jest objęta siecią Natura 2000. Znajduje się tu również największy w Polsce Park Krajobrazowy.

Dolina Baryczy to prawdziwy raj dla miłośników przyrody i historii. Ci pierwsi mają okazję odwiedzić drugi co do wielkości w Polsce rezerwat przyrody - "Stawy Milickie", zaś na tych drugich czekają wspaniałe pałace, otoczone starymi parkami, ciekawe kościoły, kamieniczki z muru pruskiego i wiejskie chaty z rudy darniowej.

Dolina leży w obrębie dwóch rozległych kotlin – Żmigrodzkiej i Milickiej, które charakteryzują się wyjątkowo płaskim dnem. Tereny równinne od południa otaczają wzgórza Wału Trzebnickiego, które stanowią niezwykle ciekawą, złożoną i młodą strukturę geologiczną. Jest to typowy przykład struktury glacitektonicznej, rzadko spotykanej zarówno w Polsce, jak i na świecie. Od północy Dolinę otaczają mniej urozmaicone wysoczyzny moreny dennej - Leszczyńska i Kaliska.

W obrębie Doliny Baryczy znajduje się Park Krajobrazowy "Dolina Baryczy", który został utworzony w 1996 roku. Całkowita powierzchnia Parku wynosi 87040 ha, z czego 70040 ha leży na obszarze województwa dolnośląskiego, a 17000 ha w granicach województwa wielkopolskiego. Obejmuje on swoim zasięgiem najcenniejsze przyrodniczo obszary Kotlin Milicko-Odolanowskiej oraz Żmigrodzkiej, jak również fragmenty Wysoczyzny Południowowielkopolskiej i Wału Trzebnickiego.

Osią Parku jest rzeka Barycz, płynąca równoleżnikowo ze wschodu na zachód. Ze względu na bardzo niewielki spadek (najmniejszy wśród polskich rzek) w jej dolinie już w średniowieczu budowano duże zbiorniki wodne, przeznaczone do hodowli ryb. Obecnie łączna powierzchnia stawów rybnych na terenie Parku wynosi blisko 7500 ha. Podzielono je na różnej wielkości kompleksy, z których największy, Stawno, zajmuje 1630 ha. Zbiorniki te stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu Doliny Baryczy. Łączą w sobie zarówno walory przyrodnicze, jak i kulturowe.

Około 44 proc. powierzchni Parku zajmują zbiorowiska leśne, z przewagą lasów sosnowych. Występują tu także podmokłe łęgi i olsy oraz lasy bukowe. Wśród znajdujących się tutaj 121 zespołów roślinnych (naturalnych, półnaturalnych i synantropijnych), do najcenniejszych należą zbiorowiska wodne, w tym bardzo rzadkie w skali Polski zbiorowisko z udziałem grzybieńczyka wodnego. Gatunkiem chronionym zasługującym na szczególną jest także lindernia mułowa. Rosną tu duże populacje grążela żółtego oraz wodnej paproci - salwinii pływającej.

Równie bogaty jest świat zwierzęcy Parku. Tutejsze zbiorniki wodne zamieszkuje 34 gatunków ryb (łącznie z hodowlanymi). Występuje tu także 13 gatunków płazów, 5 gatunków gadów oraz 56 gatunków ssaków (w tym dwa z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt - leśny gryzoń popielica i nietoperz borowiaczek). Na szczególną uwagę zasługuje bogactwo gatunkowe ptaków (277 gatunków, w tym 169 lęgowych). Przedstawicieli tych najcenniejszych można spotkać na obszarze rezerwatu "Stawy Milickie". Ponadto obecność licznych starych dębów sprzyja występowaniu licznych populacji rzadkich i chronionych chrząszczy - kozioroga dębosza i pachnicy dębowej.

Rezerwat przyrody „Stawy Milickie”

Na skutek starań ornitologów, z profesorem Kazimierzem W. Szarskim na czele, dnia 7 stycznia 1949 roku na mocy rozporządzenia Wojewody Wrocławskiego powołano Leśno-Stawowy Obszar Ochronny Doliny Baryczy. Jego powierzchnia wynosiła około 600 kilometrów kwadratowych i oprócz stawów obejmowała również rozległe tereny leśne pomiędzy poszczególnymi kompleksami. Niestety w wyniku intensyfikacji gospodarki rybackiej, wzrostu zapotrzebowania na drewno oraz nacisków środowiska myśliwskiego, w 1963 roku obszar ochronny został zlikwidowany. Na jego miejsce utworzono rezerwat przyrody "Stawy Milickie", obejmujący 5 najcenniejszych przyrodniczo kompleksów stawowych - Stawno, Potasznia południe, Ruda Sułowska, Radziądz i Jamnik, oraz przyległe do nich niewielkie fragmenty lasów i terenów otwartych. Powierzchnia rezerwatu wyniosła 53 kilometry kwadratowe, co uczyniło "Stawy Milickie" jednym z największych rezerwatów przyrody w Polsce.

Fakt utworzenia rezerwatu nie rozwiązał jednak problemu związanego z intensywną produkcją rybacką, co pociągnęło za sobą falę przebudowy i renowacji stawów. Na skutek protestów przyrodników z prac tych udało się wyłączyć 6 najcenniejszych zbiorników, które w myśl nowego rozporządzenia z 1973 roku nazwano stawami lęgowiskowymi. Miały one zapewnić możliwość gniazdowania jak największej liczbie gatunków, co pozwoliłoby utrzymać różnorodność awifauny stawów na dotychczasowym poziomie.

W latach 90-tych XX wieku udało się wypracować pełne porozumienie między władzami gospodarstwa rybackiego a organami zarządzającymi ochroną przyrody. Jego efektem było ustalenie produkcji ryby handlowej na poziomie około 2000 ton rocznie, co pozwalało na samofinansowanie gospodarstwa rybackiego i jednocześnie było korzystne dla środowiska.

Rezerwat przyrody „Stawy Milickie” zajmuje teren 5324,31 ha, z czego 3808 przypada na stawy rybne. O jego wysokich walorach przyrodniczych i randze ochronnej świadczy fakt, że znajduje się w europejskiej sieci Natura 2000 (obszar specjalnej ochrony ptaków). Objęto go również Konwencją Ramsarską i wpisano na ONZ-owską listę Living Lakes.

Głównym celem utworzenia rezerwatu była ochrona cennych i rzadkich gatunków ptaków oraz środowisk wodnych i błotnych, stanowiących miejsce ich gniazdowania, żerowania i odpoczynku. Stwierdzono tu obecność 257 gatunków ptaków, z czego 137 odbywa tu regularne lęgi. W tej grupie blisko 60 gatunków to ptaki wodno-błotne. Licznie występują tutaj gęsi gęgawy, gęsi zbożowe, żurawie, czaple siwe. Interesującym ptakiem zadrzewionych grobli i wysp jest remiz, który buduje misternie plecione gniazda, zawieszone na końcach gałązek wierzb i brzóz, najczęściej nad lustrem wody. Coraz liczniej, zwłaszcza w okresie wędrówek, spotkać tu można łabędzie krzykliwe, i łabędzie czarnodziobe.

Wśród reprezentantów ptaków drapieżnych na uwagę zasługują liczące nieraz nawet kilkadziesiąt osobników zgrupowania bielików. Warto też wymienić błotniaka stawowego, którego można obserwować na początku kwietnia, podczas godów lub budowy gniazd. Niezwykłe wrażenie robią zwłaszcza ewolucje samców wykonywane podczas lotów tokowych na dużych wysokościach.

Ponadto na terenie rezerwatu zaobserwowano występowanie między innymi takich gatunków jak: koszyk, cyraneczka, gągoł, łabędź niemy, bocian czarny, żuraw, kobuz, rybołów, czapla purpurowa, czapla biała, kania ruda, kania czarna, jastrząb, trzmielojad, podgorzałka czy kureczka nakrapiana.

Najbardziej rozpowszechnionym zespołem roślinnym rejonu Stawów Milickich jest zespół szuwarowy składający się z wielkich bylin błotnych z dominującą trzciną pospolitą. Inne jego elementy to: pałka szerokolistna, skrzyp bagienny, łączeń baldaszkowy, strzałka wodna, różne gatunki sitów, jaskier wielki i rdest ziemnowodny. Na powierzchni wody i w pobliżu brzegów rosną: grzybień biały, grążel żółty, żabiściek pływający, mozga trzcinowata, kropidło wodne, jeżogłówka gałęzista, jeżogłówka pojedyncza, manna mielec, szczaw lancetowaty, kosaciec żółty, jaskier wodny i pływacz zwyczajny. Dna porastają podwodne łąki rdestnic. Występuje tam również rogatek sztywny oraz wywłócznik okółkowy. Na podmokłych brzegach stwierdzono obecność knieci błotnej oraz jaskra płomiennika. W bardziej suchych miejscach można spotkać: smółkę pospolitą, firletkę poszarpaną, jaskra ostrego, chabra łąkowego i trzcinnika lancetowatego. W wodach Stawów Milickich żyje około 250 gatunków glonów.

Leśne rezerwaty przyrody

Radziądz

            Został utworzony w 1954 roku w celu ochrony i zachowania fragmentu lasu dębowego o cechach zespołu naturalnego. Zajmuje powierzchnię 8,26 ha i obejmuje fragment grądu środkowo-europejskiego, dębowo-grabowego z domieszką buka i lipy drobnolistnej.

Ogółem w rezerwacie stwierdzono 133 gatunki roślin naczyniowych (w tym 18 gatunków drzew, 9 gatunków krzewów i 106 gatunków roślin zielnych). Wśród gatunków objętych ochroną częściową wymienia się: kruszynę pospolitą, konwalię majową i sromotnika bezwstydnego.

Teren rezerwatu zamieszkuje około 14 gatunków ptaków. Najliczniej występują tu: szpak, zięba, modraszka, sikora bogatka i kowalik.

Wzgórze Joanny

Leśno-krajobrazowy rezerwat "Wzgórze Joanny" został utworzony w 1962 roku, w celu zachowania wyspowego stanowiska buka przy wschodniej granicy jego zasięgu oraz znalezisk prehistorycznych. Obecnie zajmuje powierzchnię 24,57 ha. Obejmuje wierzchowinową partię wzgórza o wysokości 230 m n.p.m., należącego do Wzgórz Krośnickich. Wzniesienia te stanowią fragment Wału Trzebnickiego, będącego pasem wzgórz morenowych wyznaczających południową granicę ostatniego zlodowacenia. Wzgórza Krośnickie oddzielają od siebie Kotliny Milicką i Żmigrodzką, czyli dwa główne skupienia stawów w Dolinie Baryczy.

Wzgórze Joanny (zwane też Wieżycą) porastają zespoły żyznej buczyny niżowej oraz buczyny kwaśnej. Oba siedliska buczyny, oraz występujący tu także zespół grądu środkowoeuropejskiego są objęte ochroną w ramach sieci Natura 2000.

W rezerwacie oraz pobliskich lasach można zaobserwować kilka cennych gatunków ptaków: dzięcioła średniego, zielonosiwego i czarnego, gołębia siniaka oraz bardzo rzadką na dolnośląskim niżu muchołówkę małą. Swoje gniazda mają tu również bocian czarny oraz kania ruda, ptak drapieżny zagrożony wyginięciem w skali globalnej.

Na szczycie wzgórza znajduje się wybudowany w 1850 roku przez Rudolfa von Salischa zameczek myśliwski w formie wieży, zwanej Wieżą Odyniec.

Olszyny Niezgodzkie

Rezerwat „Olszyny Niezgodzkie” został utworzony w 1987 roku w celu zachowania naturalnego obszaru bagiennego olszyn w zasięgu rzeki Ługi. Zajmuje powierzchnię 74,28 ha.

Przeważa zespół olsu porzeczkowego o budowie kępowo-dolinowej. Ogółem flora roślin naczyniowych liczy 276 gatunków ( w tym 26 gatunków drzew, 23 gatunki krzewów i 227 gatunków roślin zielnych). Z gatunków chronionych należy wymienić: bluszcz pospolity, kalinę koralową, kruszynę pospolitą, porzeczkę czarną, konwalię majową, grzyb sromotnik bezwstydny oraz sztucznie wprowadzony jarząb szwedzki. W rezerwacie znajduje się pomnik przyrody – dąb szypułkowy mający 675 cm obwodu

Oprócz roślin olszyny są także ostoją ssaków, płazów i gadów. Od niedawna coraz liczniej występują tutaj bobry. Wśród pospolitych ptaków lęgowych obecnych na tym terenie wymienia się: pierwiosnka, ziębę, pokrzewkę czarnołbistą, sikorę bogatkę, piecuszka, rudzika, sikorę modrą, cierniówkę oraz charakterystyczne dla tego środowiska: sikorę ubogą, strumieniówkę, żurawia, brodźca samotnego i słonkę.

Wydymacz

            To rezerwat florystyczno-krajobrazowy utworzony w 1987 roku. Zajmuje powierzchnię 47,86 ha, z czego 10,80 ha zajmuje staw hodowlany, zaś pozostałą część stanowią lasy. Całość rezerwatu znajduje się na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórza Ostrzeszowskie i Kotlina Odolanowska oraz Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy. Celem istnienia rezerwatu jest ochrona zespołu łęgu jesionowo - olszowego z gatunkami roślin chronionych, licznych drzew pomnikowych, a także ptaków wodno-błotnych. Występują tu zarówno gatunki rodzimych drzew iglastych, takich jak sosna pospolita, świerk pospolity i jodła pospolita, jak i gatunki introdukowane, np. choina kanadyjska. Wśród gatunków drzew liściastych wymienia się m.in.: olchę, dąb szypułkowy, grab zwyczajny. Na terenie rezerwatu rosną gatunki objęte ochroną ścisłą (wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity) i ochroną częściową (kopytnik pospolity, konwalia majowa, kruszyna pospolita, porzeczka czarna). Można też spotkać wiele roślin egzotycznych wprowadzonych jeszcze przez właściciela dóbr antonińskich księcia Antoniego Radziwiłła.

            Stwierdzono tu obecność co najmniej 120 gatunków ptaków, z których około 70 to gatunki lęgowe i prawdopodobnie lęgowe. Do ptaków wodnych, które regularnie przystępują do lęgów na terenie rezerwatu, należą: łabędź niemy, krzyżówka, perkozek, perkoz rdzawoszyi, łyska oraz trzciniak. Sporadycznie gniazduje tu również błotniak stawowy. W sezonie lęgowym zaobserwować można gągoły i samotniki, jak również dzięcioła czarnego, bociana czarnego, kruki i bielika oraz koczujące wiosną i latem na pobliskich stawach czaple białe.

Wśród gniazdujących w rezerwacie gatunków leśnych można wymienić: świstunkę, zniczka, muchołówkę żałobną, sosnówkę, pełzacza ogrodowego, szpaka oraz ziębę. Oprócz wymienionych wcześniej ptaków nie brak tu gatunków rozpowszechnionych w lasach zagospodarowanych - dzięciołów, drozdów, pokrzewek i sikor.

Turystyka

Na terenie Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” wyznaczono:

• Ścieżki piesze (archeologiczny, rezerwatów przyrody, zamkowy, wierzchowski, barokowych fundacji Hatzfeldów, dookoła Milicza, Wzgórz Cieszkowskich),
• Ścieżki rowerowe (Doliny Baryczy, Euro Velo R9, Trzebnicka Pętla Rowerowa, Szlak W Dolinę Baryczy) ,
• Ścieżki kajakowe (Szlak kajakowy Baryczy),
• ścieżki przyrodnicze (Trzy Stawy, W krainie stawów, Karłów-Wałkowa-Karłów, Wokół Wzgórza Joanny, W krainie ptaków, Stawy Krośnickie, Wokół Stawów Trześniówki, Ruda Żmigrodzka – Rezerwat „Olszyny Niezgodzkie”)

Zabytki

W obrębie Parku zachowały się liczne zabytki kultury materialnej. Pozostałościami osadnictwa wczesnośredniowiecznego są grodziska (m.in. koło Kaszowa). Dobrze zachowała się barokowa architektura sakralna konstrukcji ryglowej na czele z kościołem św. Andrzeja Boboli w Miliczu.Walory kulturowe oraz przyrodnicze łączą liczne parki podworskie, ze szczególnym uwzględnieniem parku w Miliczu, jak również liczne szpalery i aleje starych drzew, głównie dębów. Do miejsc wartych odwiedzenia należą:

• Pałac myśliwski Radziwiłłów w Antoninie
• Gajówka w Rudzie Milickiej
• Kościół p.w. Świętej Trójcy w Żmigrodzie
• Zespół pałacowy w Goszczu
• Kościół św. Macieja w Trzebicku
• Kościół św. Karola Boromeusza w Radziądzu
• Pałac myśliwski w Mojej Woli
• Ruiny pałacu i baszta w Żmigrodzie
• Kościół Łaski w Miliczu

Oprac. Joanna Radziewicz

   Literatura:

1. Raszka, B.: Parki krajobrazowe w Polsce. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Dragon,   2015.
2. Krukowski M., Drabiński A.: Ochrona przyrody w Parku Krajobrazowym "Dolina Baryczy": stan obecny - zagrożenia - perspektywy : monografia. Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Instytut Architektury Krajobrazu, 2009.
3. Ranoszek E., Ranoszek W.: Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy”. Przewodnik przyrodniczy. Wydawnictwo Gottwald, Milicz 2004.
4. barycz.pl