Przysłowia ludowe mądrością narodu
- Szczegóły
- Kategoria: Kultura i tradycje ludowe
Przysłowia polskie wywodzą się z tradycji ludowej, są świadectwem obyczajów oraz wiedzy ludu, często związane z konkretnymi wydarzeniami, utrwalają formy językowe. Są mądrością narodu i ważnym źródłem do badań nad historią kultury, dlatego też każdy z nas powinien je znać.
Przysłowia towarzyszyły ludziom od najdawniejszych czasów w niemal wszystkich językach świata. Najstarsze przysłowia pochodzą ze starożytnej Grecji. Nazywano je tam paroimią. Drugim źródłem był starożytny Rzym, gdzie były nazywane proverbiami. Trzecim źródłem przysłów była Biblia, szczególnie jej Księgi Przypowieści.
Przysłowia wywodzą się z różnych dziedzin kultury. Powstają anonimowo i biorą swój ród z dawnych wierzeń, obyczajowości, zabobonów, obserwacji przyrodniczych, z anegdot, praktyki różnych zawodów i dowcipów sławnych ludzi. Ich cechą tematyczną jest ich sens moralny – przysłowia są bowiem z zasady przestrogami, zakazami, nakazami i pouczeniami. Cechą gatunkową przysłowia jest też jego powtarzalność.
Kiedy powstały pierwsze przysłowia w Polsce w mowie żywej, nie wiadomo. Można jedynie określić czas powstania pierwszych rękopisów czy starodruków zawierających przysłowia, np. rękopis kazań z 1407 r. znaleziony w Krakowie, w którym znajduje się przyłowie w języku polsko-łacińskim: „Quando się łyka drą, tunc ea drzy”, co oznacza „Kiedy się łyka drą, wtedy je drzyj” (tzn. na wiosnę). Przez wieki bowiem chłopi polscy i ruscy nosili obuwie z łyka lipowego.
Pierwszy zbiór przysłów polskich „Proverbiorum Polonicorum” skompilował, po łacinie i po polsku w Lubczy w 1618 r., Salomon Rysiński. Termin „przysłowie” do języka polskiego wprowadził Andrzej Maksymilian Fredro („Przysłowia mów potocznych”, 1658), jako przekład łacińskiego „proverbium”. W 1894 r. Samuel Adalberg w „Księdze polskich przysłów”, nazwał przysłowia „filozofią i mądrością ludów”.
Polskie przysłowia zawierają w sobie bardzo dużo mądrości. Powstawały przez obserwację życia, zjawisk, pór roku. Znajdujemy w nich odbicie rolniczej kultury naszego kraju oraz jej związek z przyrodą i naturą. Tworzyły je pokolenia przez wiele lat. Od dawna doceniano ich wartość kształcącą i wychowawczą, która we współczesnym świecie, nieco się zatraciła. A jednak przysłowia, dzięki swojemu dawnemu pochodzeniu, wciąż stanowią ciekawy element folkloru.
Przysłowia o pogodzie i znanych Świętych
W przysłowiach ludowych odnaleźć można przede wszystkim rady dotyczące rozpoczynania czy kończenia prac gospodarskich oraz prognoz meteorologicznych. Zalecenia te są zazwyczaj związane z imionami kościelnych patronów (popularnych świętych) m.in.
Gdy Makary pogodny cały styczeń chłodny- Gdy Trzech Króli mrozem trzyma będzie jeszcze długa zima
- Jaka pogoda w Świętego Marcela będzie pogodna Wielka Niedziela
- Od świętej Agnieszki już sprzątaj z drzew liszki
- Urodzaje da rola, gdy deszcz leje w Karola
- Gdy na święty Józef bociek przybędzie, to już śniegu nie będzie
- Na świętego Franciszka szuka ziarnek w polu myszka
- Chociaż św. Wincenty, jednak szczypie mróz w pięty
- Kwiecień-plecień, bo przeplata, trochę zimy, trochę lata
- W Zygmunta deszcz - nieurodzaju wieszcz
- Ze świętą Małgorzatą zaczyna się lato
- Gdy Halina łąki zrosi, rolnik w wodzie siano kosi
- Od świętej Anki zimne noce i poranki
Po świętej Brygidzie babie lato przyjdzie- Od świętej Urszuli chłop się kożuchem otuli
- We Wszystkich Świętych, gdy się deszcz rozpada, może słota potrzymać do końca listopada
- Święta Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie
- Gdy w Narodzenie pogodnie, będzie tak cztery tygodnie.
Przysłowia związane z porami roku, miesiącami i świętami kościelnymi
Rytm życia dawnych mieszkańców Polski był zgodny z porami roku. Wierzenia ludowe dotyczące pogody, pór roku, świąt i poszczególnych miesięcy oparte często o wiedzę wynikającą z doświadczenia, zachowały się w wielu przysłowiach:
Pory roku:
Późna zima długo trzyma- Jedna jaskółka wiosny nie czyni
- Srają muchy, będzie wiosna, będzie szybko trawa rosła
- Wiosna to panna, lato matka, jesień wdowa, zima macocha.
Miesiące:
- Styczeń mrozi, lipiec skwarem grozi
- Kiedy luty pofolguje, marzec zimę zreperuje
- W marcu jak w garncu
- Kwiecień plecień, bo przeplata - trochę zimy, trochę lata
- Kto się akurat w maju urodzi, temu zwykle dobrze się powodzi
- Czerwiec się czerwieni, będzie dość w kieszeni
- Kiedy lipiec daje deszcze, długie lato będzie jeszcze
- Gdy w dni sierpnia spieka wszędzie, tedy długa zima będzie
- Wrzesień chodzi po rosie, zbiera grzyby we wrzosie
- Gdy październik z wodami, grudzień z wiatrami
- W listopadzie goło w sadzie
- Grudzień ziemię grudzi dla zwierząt i ludzi.
Święta
Gdy na Gromnicę roztaje, rzadkie będą urodzaje- Na Wniebowzięcie słota, na jesienie dużo błota
- W Wielką Niedzielę pogoda, duża w polu uroda
- Gdy na Nowy Rok plucha, ze żniwem też będzie pokuta
- Gdy choinka tonie w wodzie, jajo toczy się po lodzie.
Przysłowia związane z pracami na roli
Niektóre z przysłów ludowych związane są z wróżbami. Dotyczą one żniw, prac polowych, stanowią długotrwałą prognozę pogody, zapowiadają urodzaj lub klęskę.
- Ile w marcu dni mglistych, tyle w żniwa dni dżdżystych
- W marcu, gdy są grzmoty, urośnie zboże ponad płoty
- O kwiecień co deszczem rosi, wiele owoców przynosi
- Częste w maju grzmoty rozpraszają chłopom zgryzoty
- O gdy kukułka w maju, spodziewaj się urodzaju
- Czerwiec daje dni gorące, kosa brzęczy już na łące
- Lipcowa pogoda, dla chłopów żniwna swoboda.
Przysłowia z różnych sfer życia
Przekazywane przez pokolenia ludowe przysłowia odnoszą się do każdej sfery życia człowieka. Wzbogacają one współczesny język, pozwalając jednocześnie w przenośni opisywać otaczający nas świat. Należy też podkreślić, że mają one niezwykle silny podtekst, mimo że często są traktowane żartobliwie.
Niezwykle popularnym przysłowiem jest: Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta. Przysłowie to jest bardzo aktualne i stanowi dla nas przestrogę. Mądrość ludowa głosi, że Dopóty dzban wodę nosi, dopóki się ucho nie urwie, co oznacza, że po przekroczeniu pewnej granicy nie można się już cofnąć. Wiedza zawarta w przysłowiach może być dla nas ostrzeżeniem, np. Kuj żelazo, póki gorące, Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz. O charakterystycznym dla Polaków uczeniu się na błędach już popełnionych zamiast przewidywania negatywnych skutków mówi przysłowie Mądry Polak po szkodzie.
Inne znane przysłowia:
- Wyszedł jak Zabłocki na mydle - zamiast spodziewanych korzyści są straty.
- Pleść banialuki, – czyli opowiadać bzdury.
- Polegać jak na Zawiszy - Zawisza Czarny był jednym z najlepszych i najbardziej znanych rycerzy Polskich. Używając zwrotu „polegać jak na Zawiszy” mówimy w sytuacjach wymagających zaufania do drugiej osoby. Powiedzenie to, oznacza człowieka honoru, który dotrzymuje obietnic, że dotrzyma danego słowa.
- Szewc bez butów chodzi - przysłowie to pokazuje nam, że osoba dbająca o innych, w podobnej sprawie zaniedbuje samego siebie.
- Wyrwał się jak Filip z konopi - mówi się tak przenośnie wtedy, gdy ktoś odezwie się niestosownie, czyli wyrwie, wyskoczy z czymś ni z tego, ni z owego, albo zapyta nagle o coś mało sensownego, co nie jest tematem lekcji czy dyskusji.
Przysłowia ludowe są mądrością narodu i częścią naszej kultury. Tworzyli je prości, bezimienni ludzie, doskonali obserwatorzy życia. Stanowią niezwykle bogate źródło informacji, są skarbnicą słów, fraz, które wzbogacają język, czynią wypowiedzi wyrazistymi i niestandardowymi. Szkoda byłoby, aby te ozdobniki naszej mowy zostały zapomniane.
Oprac. Aleksandra Szymańska
Źródła:
- Jeszcze się taki nie urodził, żeby wszystkim dogodził, [w:] „Lubelskie Aktualności Rolnicze”, 2010 nr 3
- Kolberg, Przysłowia, Warszawa 1967
- Przepowiednie i przysłowia ludowe: o pogodzie i nie tylko, zebrał i oprac. Henryk Bichta, Lublin 2004
- Ścigalska, Przysłowia ludowe mądrością polskiej wsi, Kraków 2011
