Rola prasy w życiu kobiet w XIX i na początku XX wieku

Szczegóły

Kategoria: Kobiety polskiej wsi - portrety

Idea stworzenia prasy przeznaczonej wyłącznie dla kobiet narodziła się w XVIII wieku w Europie Zachodniej. Na początku XIX wieku w Polsce pojawiły się pierwsze czasopisma kobiece, a w drugiej połowie stulecia można było zaobserwować ich rozwój i wzrost stopnia zróżnicowania. Rola tych periodyków nie ograniczała się tylko i wyłącznie do rozrywki, ale dotykała też ważnych dziedzin życia ówczesnych kobiet.  W ofercie znalazły się tytuły skierowane do różnych grup społecznych, wydawane przez wiele organizacji i partii politycznych.

Początkowo wydawnictwa kobiece ukazujące się na ziemiach polskich miały formę kalendarzyków. W 1820 roku w Warszawie wyszło pierwsze polskie czasopismo dla kobiet „Wanda – Tygodnik Polski Płci Pięknej i Literaturze Poświęcony”. W 1827 roku w Krakowie pojawił się „Kurier Krakowski Płci Pięknej i Literaturze Poświęcony”,  w 1840 roku we Lwowie – „Dziennik Mód Paryskich” i w tym samym roku w zaborze pruskim – „Dziennik Domowy”. Do połowy XIX wieku prasa kobieca miała charakter rozrywkowy. Przeważały w niej tematy związane z modą i literaturą romansową, raczej nie pojawiały się w niej treści dydaktyczne czy informacyjne. Aurorami artykułów byli przeważnie mężczyźni, bowiem niewiastom nie wypadało podejmować tego typu aktywności. Dominował tradycyjny obraz kobiety – matki, żony, gospodyni, opiekunki domowego ogniska.

Rozwój i zróżnicowanie prasy kobiecej nastąpiło w drugiej połowie XIX wieku, przede wszystkim na skutek zmian społeczno-gospodarczych, które naruszyły tradycyjny model społeczeństwa patriarchalnego, zmieniając pozycję i rolę kobiety. Wiele z nich było zmuszonych wyjść spod skrzydeł mężczyzn i podjąć samodzielną  pracę zarobkową. Kobiety z niższych stanów zatrudniały się w fabrykach, a te z rodzin inteligenckich, chcąc uniknąć upokorzenia, dorabiały pracując w domu. Chałupnictwo było wówczas popularnym zajęciem wśród żon robotników, matek z rodzin wielodzietnych, zubożałych kobiet z rodzin mieszczańskich, profesorskich, córek urzędników i wojskowych. Wraz ze zmianami społeczno-politycznymi pojawiły się również nowe idee dotyczące udziału kobiety w zmieniającym się świecie. W Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej działalność rozpoczął ruch sufrażystek, walczących o uzyskanie przez kobiety praw politycznych, co podniosłoby ich status społeczny, a jednocześnie pozwoliło zakwestionować ich rolę tylko i wyłącznie jako żon, matek i gospodyń domowych. W latach 70. XIX wieku idee te dotarły do naszego kraju. Polskie emancypantki, tak jak ich angielskie i amerykańskie koleżanki, walczyły o równouprawnienie kobiet i mężczyzn, prawo do wykształcenia, pracy, głosu w sprawach publicznych.

Nowe dążenia kobiet przełożyły się na tematykę skierowanych do nich czasopism, jak „Niewiasta”, które wiele uwagi poświęcało sprawom wychowania i kształcenia kobiet oraz „Kalina”, które oprócz kwestii dotyczących literatury, przekazywało też treści wychowawcze i dydaktyczne. Różnego rodzaju organizacje charytatywne, polityczne i społeczne chcąc wyjść naprzeciw nowym wyzwaniom kobiet tworzyły prasę nie tylko rozrywkową, ale również podejmującą problemy życia codziennego, w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego, realizacji ambicji zawodowych i edukacyjnych. Ze względu na zróżnicowanie potrzeb kobiet z różnych warstw społecznych wkrótce nastąpił podział prasy, w zależności od rodzaju adresatów.

Dużą grupę kobiet pracujących w Galicji stanowiły służące, które często były związane z różnego rodzaju organizacjami o charakterze religijnym. W nurcie ruchu chrześciajńsko-narodowego ukazywały się czasopisma „Przyjaciel Sług”, „Pracownice Katolickie”, „Pracownice Polskie”, „Niewiasty Polskie”. Idei tej podporządkowane było również Zjednoczenie Ziemianek Polskich. „Świat Kobiecy” – najważniejsze pismo tej organizacji – było skierowane do ziemianek-patriotek zaangażowanych w sprawy ojczyzny, jednocześnie pamiętających o tradycyjnej roli kobiety. Na początku XX wieku do tego prądu ideowego odwoływała się „Ziemianka Polska” organ Związku Kół Ziemianek w Galicji.

Z ruchem ludowym związana była wydawana w Krakowie „Przodownica” oraz ukazująca się we Lwowie „Zorza Ojczysta”. Oba tytuły były skierowane do kobiet wiejskich i w prosty i przystępny sposób przedstawiały zagadnienia związane z życiem na wsi, prowadzeniem gospodarstwa domowego. Poruszały też kwestie polityczne. Miały również charakter emancypacyjny.

 Największe zainteresowanie prawami kobiet wykazywały partie socjalistyczne.  Propagowane przez nie idee znalazły odzwierciedlenie w poglądach kobiet, które zaczęły domagać się równouprawnienia politycznego, ochrony pracy robotnic, równości płac, zmniejszenia czasu pracy oraz likwidacji pracy w nocy. Partie socjalistyczne szybko dostrzegły potrzebę stworzenia prasy dla kobiet, która obok spraw politycznych omawiałaby też problemy życia codziennego, służąc radą i pomocą. Pierwszą tego typu gazetą była „Robotnica”, a następnie „Głos Kobiet”.

Ważne miejsce w XIX-wiecznej prasie kobiecej zajmowały czasopisma feministyczne. Kobiety domagały się równouprawnienia w prawie cywilnym i karnym, dostępu do edukacji średniej i wyższej, prawa wykonywania różnych zawodów oraz praw politycznych. Przedstawicielem tego nurtu był „Przedświt” ukazujący się we Lwowie w latach 1893-1897. Było to pierwsze czasopismo dla kobiet redagowane przez działaczki ruchu emancypacyjnego, wyraźnie formułujące jego postulaty. Znajdowały się w nim informacje o stowarzyszeniach kobiecych działających na ziemiach polskich i akcjach zagranicznego ruchu kobiecego, ale również porady dotyczące domu, mody i urody. Istotne miejsce zajmowały wątki patriotyczne. Na łamach tego pisma prezentowano sylwetki wybitnych kobiet, przypominano o ważnych rocznicach i wydarzeniach narodowych.

Innym tytułem z tego zakresu był „Ster”, organ polskich sufrażystek. Pismo posiadało stałe działy: społeczny, naukowy, pedagogiczny, beletrystyka, poezja, artykuły literackie, artykuły informacyjne, gospodarcze, recenzje, sprawozdania artystyczne, korespondencje i przeglądy. Poruszano w nim najważniejsze problemy ruchu feministycznego, relacjonowano pracę organizacji kobiecych, prowadzono statystykę studiów kobiecych. Autorkami umieszczanych tekstów były przede wszystkim najaktywniejsze działaczki organizacji kobiecych, chociaż do gazety pisali również sprzyjający promowanym ideom mężczyźni. „Ster” podobnie jak „Przedświt” docierał głównie do wykształconych odbiorczyń, aczkolwiek pojawiał się artykuły kierowane do zwykłych robotnic. Redakcja prowadziła poradnik zawodowy dla kobiet oraz dział poświęcony gospodarstwu domowemu. Rad udzielała w nim Lucyna Ćwierciakiewiczowa.

Po zamknięciu „Steru”, przez kilka lat nie było żadnego czasopisma emancypacyjnego. W 1907 roku Paulina Kuczalska-Reischmitt podjęła decyzję o  wznowieniu jego działalności. Nowe pismo wyraźnie różniło się jednak od swojego poprzednika. Funkcjonowało jako organ równouprawnienia kobiet. O sprawach kobiet pisano tu otwarcie, podejmując dość niewygodne tematy, jak: problem alkoholizmu, prostytucji, związków pozamałżeńskich i zawieranych z przymusu czy losu dzieci pochodzących ze związków nieformalnych. Na łamach czasopisma poruszano też zagadnienia dotyczące praw wyborczych, zawodowych, szkolnych, etyki. Publikowano sprawozdania ze zjazdów, odczytów zarówno polskich jak i zagranicznych. Niewiele miejsca poświęcano kwestiom literatury, poezji czy recenzjom książek. Nie prowadzono działu porad gospodarskich, sprawozdań z wystaw i spektakli teatralnych. Pismo nie dzieliło spraw kobiet na zabory. Autorkami tekstów były zarówno kobiety ze środowiska warszawskiego, jak i galicyjskiego. „Ster” był najdłużej wydawanym czasopismem feministycznym na ziemiach polskich. Ostatni numer ukazał się w maju 1914 roku.

W latach 1902-1907 w Krakowie ukazywał się odpowiednik „Steru” – „Nowe Słowo”, dwutygodnik społeczno-literacki, wydawany przez Marię Turzymę (Marię Wiśniewską). Redaktorka sprzyjała ideom socjalistycznym. W swoich artykułach podnosiła postulaty ekonomiczne, żądała praw politycznych dla wszystkich, niezależnie od płci, pisała o delikatnych kwestiach obyczajowych, walcząc o równe prawa dla dzieci urodzonych w tradycyjnych rodzinach i dzieci nieślubnych.

W październiku 1904 roku ukazał się pierwszy numer „Robotnicy”, miesięcznika poświęconego interesom kobiet pracujących zawodowo. Od stycznia 1905 roku pismo stało się organem nowo powstałego „Związku Kobiet”, a na jego czele stanęła Cecylia Gumplowiczowa. Poruszano w nim dość odważne tematy, dotyczące  etyki, erotyki i zniewolenia kobiet. Jego celem było: „Wyzwolenie, czyli emancypacja, swoboda kształcenia, pracy, samodzielność moralna i ekonomiczna, podniesienie etyczne życia obyczajowego, rodzinnego, towarzyskiego i społecznego”.

Ostatnim przed wybuchem I wojny światowej czasopismem związanym z ruchem kobiecym był „Głos Kobiet” dodatek do „Kuriera Lwowskiego”, które wychodziło w latach 1911-1913, pod redakcją Marii Dulębianki. Podejmowano w nim tematy związane z prawem kobiet, kwestiami społecznymi i życiem publicznym. Pismo było organem Komitetu Obywatelskiej Pracy Kobiet, który walczył o prawa wyborcze dla kobiet, organizował wiece, odczyty, spotkania z kobietami, nie tylko na terenie Lwowa, ale również na prowincji, gdzie powstawały jego oddziały. Maria Dulębianka zachęcała kobiety do udziału w przyszłych działaniach wojennych w charakterze sanitariuszek, kurierek i intendentek.

Najwięcej organizacji kobiecych i ich organów prasowych powstało w okresie dwudziestolecia międzywojennego, gdy w 1918 roku kobiety zyskały prawa obywatelskie. Ogółem w tym okresie działało ponad 50 różnych związków i stowarzyszeń kobiecych. Wydawały one 164 tytuły różnego rodzaju czasopism samoistnych wydawniczo, bądź dodatków do prasy codziennej. I tak Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet wydawał 20 tytułów, Narodowa Organizacja Kobiet – 14 tytułów dla sieci ogólnopolskiej, współpracujący z nią ruch chrześcijańsko-społeczny -  38 tytułów, Koła Gospodyń Wiejskich – patronackie i samoistne – 19 tytułów, Organizacja Kobiet Pracujących – 15 tytułów. Ponadto ukazywały się pisma związane z ruchem ludowym PSL,SL, ZWM „Wici” oraz lewicy społecznej.

Prasa emancypacyjna służyła uświadomieniu kobiet, docierając do szerokiego grona odbiorców. Początkowo propagowane przez sufrażystki idee były przemycane wśród artykułów literackich i praktycznych. Z czasem zaczęto podejmować trudniejsze tematy, jak problemy zawodowe kobiet, równouprawnienie, etyka małżeńska czy aspekty związane z szeroko pojętą obyczajowością. Zmianom profilowym pism kobiecych towarzyszyły modyfikacje w zakresie języka i formy przekazu.

Obecnie analizy  treści ujętych w czasopismach kobiecych z okresu XIX i początków XX wieku pozwalają na zdobycie cennych informacji o sytuacji kobiet i ich ówczesnych dążeniach.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Sokół Z.: Czasopisma organizacji kobiecych w Polsce (w latach 1989-1999). Kieleckie Studia Bibliologiczne T. 5/2000, s. 126-150.
2. Orecka K.: Prasa dla kobiet jako odzwierciedlenie zmiany roli i pozycji kobiety w dziewiętnastowiecznym społeczeństwie. [W:] Przyszłość-Teraźniejszość-Przyszłość. Problemy badawcze młodych politologów. Kraków, 2010.