Bajka zwierzęca jako element kultury ludowej

Szczegóły
Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Bajka zwierzęca jako forma opowieści o zwierzętach lub o zwierzętach i ludziach wywodzi się jeszcze ze starożytności. Jej ludowa forma kształtowała się pod wpływem bajek literackich. Została utrwalona przez etnografów w XIX i na początku XX wieku.

            Zgodnie z definicją Juliana Krzyżanowskiego ujętą w „Słowniku Folkloru Polskiego”, ludowa bajka zwierzęca to krótkie opowiadanie, którego bohaterami są zwierzęta, zwierzęta i ludzie, a niekiedy nawet tylko ludzie, a które ma zawsze morał wyrażony w zakończeniu zwanym epimythion. Gatunek ten dzieli się na trzy grupy:

  1. Bajkę ezopową, która do literatury ludowej wchodzi tylko wyjątkowo, tracąc swoje zabarwienie moralistyczne,
  2. Okruchy epiki zwierzęcej, zwłaszcza pomysłowe kawały sprytnego lisa oraz częściowo niepowodzenia głupawego niedźwiedzia,
  3. Właściwe bajki zwierzęce w rodzaju „Zwierząt w chacie zbójeckiej” (T 130) lub bajki wschodniej o „Wdzięcznych zwierzętach i niewdzięcznym człowieku” (T 160).

W tradycji polskiej występują wszystkie trzy rodzaje, przy czym ten ostatni jest najliczniejszy i najbogatszy.

Ludowa bajka zwierzęca odznacza się trzema ważnymi cechami.

  1. Ma wyraźny rys ajtiologiczny, widoczny podczas omawiania pochodzenia bohaterów, specyfiki ich wyglądu i zachowania, co zbliża tę formę do podań.
  2. Występuje w niej element komizmu
  3. Bardzo często zawiera elementy o charakterze obyczajowym, związane z ludowym pojmowaniem rzeczywistości.

 

Okrucieństwo w bajce ludowej

            Ludowe bajki zwierzęce ukazują relacje między światem ludzi i zwierząt, stosunki panujące wśród zwierząt dzikich i udomowionych, jak również związki między tymi grupami. We wszystkich wymienionych rodzajach kontaktów opartych na hierarchiczności zauważalna jest bezwzględność, przeradzająca się nierzadko w okrucieństwo. Ujawnia się ona na różnych płaszczyznach – dotyczy stosunku ludzi do zwierząt, zwierząt wobec ludzi oraz wzajemnych kontaktów między zwierzętami. Na poziomie fabularnym zazwyczaj dochodzi do konfliktu między głównymi bohaterami, którego rozwiązanie jednoznacznie pokazuje kto jest siłą dominującą w danym układzie. Na podkreślenie zasługuje fakt, że  w centrum konfliktu zawsze znajduje się zwierzę, nie człowiek, co odróżnia bajkę zwierzęcą od innych form bajkowych.

            Występujące w ludowych bajkach zwierzęcych okrucieństwo odnosi się przede wszystkim do relacji człowiek-zwierzę. Sposób opowiadania o sprawach drastycznych widoczny jest w oszczędnym dawkowaniu informacji na ich temat. Rozmiar i charakter tych scen ukazany jest nie w formie rozbudowanego opisu, ale prezentacji konkretnego czynu, który dzięki dosadności użytych środków ma pobudzać wyobraźnię dorosłego odbiorcy. Okrucieństwo bajki zwierzęcej ukazane jest poprzez prezentację skomplikowanych, a często i dramatycznych układów pomiędzy przedstawicielami świata fauny i wiejskiej społeczności.

            Zależność zwierząt gospodarskich od ludzi jest szczególnie widoczna w bajkach zwierzęcych. Konie czy krowy są ważne kiedy dobrze pracują, gdy wiek lub choroba nie pozwalają im na należyte wypełnianie obowiązków, człowiek postępuje wobec nich bezwzględnie. W tym wypadku źródłem niehumanitarnego działania jest społeczna bezużyteczność, tradycyjnie piętnowana przez grupę wieśniaczą, a nie bezzasadne znęcanie się nad zwierzętami. W przekazie bajkowym pochodzącym z sieradzkiego czytamy: Pewni gospodarze mieli psa; ponieważ ten pies na starość ogłuchł i nie był już tak czujny jak dawniej, postanowili go wypędzić z chaty. Skoro biedne psisko przywlekło się do drzwi, zaczęto nań krzyczeć i bić niemiłosiernie. Pies pełen żalu odszedł do lasu […].

            Bajki zwierzęce nie tylko pokazują okrucieństwo człowieka wobec zwierzęcia, ale i relacje odwrotne. Dotyczy to zazwyczaj sytuacji, gdy z natury wolne, bądź w nagły sposób uwolnione zwierzę, zwykle wyrzucone z gospodarstwa próbuje kosztem wieśniaków poprawić swoją sytuację, co spotyka się z ich  oczywistym niezadowoleniem. W tego typu opowiastkach dominująca rola człowieka w świecie okazuje się tylko pozorna. Do pokonania silniejszego osobnika, który nie ma szacunku wobec cudzego życiamoże przyczynić się krucha istota, jak choćby wróbel w bajce „Wróbel i pies”. Zwierzęta występują tam w roli świadomych mścicieli, działających w imieniu swoich pokrzywdzonych przyjaciół. We wspomnianym wątku chłop przejeżdża psa, a wróbel chcąc pomścić śmierć swojego druha postanawia ukarać sprawcę tragedii. Gdy chłop udaje w się w podróż wozem, ptak zaczyna skakać po nogach koni, wywołując irytację zarówno zwierząt, jak i woźnicy. Gdy człowiek próbuje uderzyć go batem, nieopatrznie trafia w konie, które giną na miejscu. Bajki zwierzęce przypominają, że ważniejszym wydaje się być nie prawo silniejszego, a prawo równowagi gwarantujące godne życie wszystkim istotom żyjącym.

            W relacjach pomiędzy samymi zwierzętami prawo równowagi nie może być przestrzegane, gdy w grę wchodzi silne pragnienie przeżycia. Przykładem jest opowieść o skowronku i wilku, w którym ten ostatni pomaga ptakowi ocalić gniazdo zabijając kreta. W tym wypadku zwierzę zabija inne zwierzę nie w celu bezpośredniego zaspokojenia głodu, ale na skutek chęci niesienia pomocy innej potrzebującej istocie. Jednocześnie ten akt wsparcia staje się sposobem na pozyskanie pokarmu, ponieważ wilk domaga się rekompensaty w postaci uzyskania dostępu do żywności znajdującej się w chacie ucztujących gospodarzy. Bajka ta uwidacznia hierarchiczność wśród zwierząt, którawpływa również na stopień okrucieństwa. Kret jest bezlitosny wobec słabszego ptaka, ale musi ulec sile i bezwzględności wilka.

            Ustne przekazy z XIX i początku XX wieku charakteryzują się brakiem dokładnych opisów i bezemocjonalnym tokiem wypowiedzi. W bajkach zwierzęcych będących niejako zminiaturyzowanymi formami powiastek ludowych również nie ma miejsca na dokładne opisy scen brutalnych. Tam, gdzie już się pojawiają wprowadzone są elementy czarnego humoru, które rozładowują pełną grozy sytuację. Charakterystyczny dla bajki zwierzęcej komizm pełni tu rolę terapeutyczną, ponieważ obecny w nich „śmiech przez łzy” może być uznany za formę oswajania strachu, choćby przed dzikimi zwierzętami.

Z drugiej strony tradycyjna kultura ludowa rządziła się surowymi prawami, w których nie było miejsca na tkliwość i przesadną uczuciowość. Trudno żeby chłopi, którzy niemal każdego dnia musieli zmagać się z przeciwnościami losu, tragediami osobistymi, jak chociażby starta dziecka, z rozczuleniem traktowali zwierzęta. Zdarzało się jednak, że szczególnym szacunkiem  były otoczone istoty, które w ich mniemaniu były obdarzone magicznymi mocami.

Opowieści o zwierzętach w prosty sposób ukazywały relacje panujące w świecie natury, upodabniając je do stosunków międzyludzkich, w świetle których wygrywa ten kto jest silniejszy i sprytniejszy. Środowisko ludzi i zwierząt rządzi się takimi samymi prawami. Nie ma w nich miejsca na słabość, starość, kalectwo, co da się sprowadzić do kwestii, potępianej przez chłopstwo, społecznej bezużyteczności. W kontekście bajek zwierzęcych życie  jawi się jako ciągła walka o przetrwanie, w którym siła i spryt decydują o ostatecznym zwycięstwie.

 

Aspekty religijne w bajce ludowej

            Opowieści o zwierzętach ukazują różne oblicza ludowego systemu wierzeń. Odbija się w nich charakterystyczna wiejska interpretacja  prawd wiary, stosunek chłopów do kwestii sakralnych, jak również, specyficzny dla tej grupy, ludowy pragmatyzm uwidaczniający się w podejściu do kultu religijnego. W bajkach z XIX i początków XX wieku świat zwierząt potwierdza religijną wizję rzeczywistości, w której o wszystkim decydują Bóg i jego wysłannicy. Nawet dzikie zwierzęta działają tu zgodnie z planem Stwórcy.

            Sacrum w bajce zwierzęcej pojawia się jednak rzadko, a jego obecność wskazuje na pokrewieństwo przynależnych do tego gatunku folkloru utworów z legendą ludową. Źródeł funkcjonowania motywów religijnych w bajkach należy upatrywać przede wszystkim w procesach chrystianizacji i ewangelizacji wsi. Teksty takie jak: „Pielgrzymka zwierząt do Rzymu”, „Rak i drożdże”, „Jak smakuje ludzkie mięso”, „Zając i żaby” czy „Jednorożec w arce” rzucają pewne światło na chłopskie wyobrażenia religijne. Oprócz przejawów pobożności, widoczne są tu interesujące mechanizmy oswajania sacrum. Złe moce są pozbawione przypisywanej im demoniczności,  co więcej często zmagają się z typowo ludzkim strachem.

            W opisywaniu pozytywnych reprezentantów strefy sakralnej wyraźna jest tendencja do przybliżania ich do świata ludzi. Najważniejsi przedstawiciele boskiego świata są tak samo dobroduszni i sprawiedliwi wobec wszystkich istot żyjących na ziemi. Świat natury, sankcjonowany Boskimi prawami, stanowi przestrzeń do współistnienia człowieka i zwierzęcia. W  świecie tym panuje równość i jedność dla wszystkich.

 

Komizm w bajce ludowej

            Komizm stanowi istotny element bajek zwierzęcych. Wśród stosowanych technik wywoływania śmieszności można tu wyróżnić:

  1. Komizm sytuacyjny, polegający naukazywaniu zabawnych przygód bohatera zwierzęcego lub ludzkiego. Mają one charakter jednostkowy lub sekwencyjny. Komizm sytuacyjny występuje w większości humorystycznych bajek zwierzęcych, jak: „Lis i rybak” czy „Łowienie ryb ogonem”. Śmiech wywołany jest tutaj, przede wszystkim,  przez humorystyczne ujęcie dwóch czynności: udawania martwego w celu osiągnięcia korzyści oraz łowienia ryb w przerębli za pomocą ogona.
  2. Komizm charakterów, polegający na żartobliwej prezentacji danej postaci, bazujący głównie na ujawnianiu i potępianiu braku lub nadmiaru pewnych cech charakteru, niezgodnych z obowiązującyminormami. Ten rodzaj komizmu występuje w bajce „Lis i wilk na weselu”, w której wyśmiewane jest obżarstwo bohatera.
  3. Komizm przez personifikację, to śmieszność wywołana nie przez sam akt uczłowieczenia, ale przez fakt, że jakiemuś zwierzęciu przypisywane są cechy typowo ludzkie. W bajce „Wilk i jagnię” baran sprawuje funkcję obrońcy sądowego, a wilk – funkcję oskarżonego, natomiast w bajce „Pająk i pluskwa”, pająk występuje w roli amanta ubiegającego się o względy pluskwy.
  4. Komizm przez ironię, jest opary na zasadach gry pomiędzy znaczeniami (dosłownym i właściwym). Najważniejszym sygnałem ironii w bajkach zwierzęcych jest dystans pomiędzy narratorem a treścią wypowiedzi, z którego wynika spojrzenie na pewne fragmenty rzeczywistości z „przymrużeniem oka”. W bajce „Zając i żaby” narrator w sposób ironiczny traktuje zająca, który skarży się Bogu, że musi bać się wszystkich stworzeń. Zabieg ten nie służy napiętnowaniu zwierzęcia, ale ukazaniu uniwersalnej prawdy o hierarchizacji świata, zarówno zwierzęcego, jak i ludzkiego.
  5. Komizm poprzez satyryczność,przejawiający się krytycznym stosunkiem narratora do pewnych zjawisk, utrudniających prawidłowe funkcjonowanie stosunków społecznych. Bajka „Sowa i komar” jest satyrą na osoby bezpodstawnie wychwalające jakieś swoje cechy (sowa, która twierdzi, że lata tylko w nocy, bo za dnia przytłaczałaby innych swoją urodą) oraz na ludzi próbujących wytłumaczyć coś w sposób sprzeczny z pragmatyką i doświadczeniem (komar mówiący, że nie lata w dzień, bo roztopiłoby go słońce).
  6. Komizm przez parodię, polegający na ośmieszaniu innego stylu, bądź umieszczanie go w niewłaściwym kontekście. Wątek ten występuje w bajce „Wojna zwierząt”, gdzie konflikt pomiędzy zwierzętami dzikimi i domowymi może być odczytywany jako parodia wojny jako takiej lub parodia eposów rycerskich, czy epopei antycznych.
  7. Komizm przez absurd, który sprowadza się do obecności w bajkach elementów niedorzeczności, nonsensu, anomalii, sprzeczności oraz niezgodności z logiką i obowiązującymi zasadami. Ten typ komizmupojawia się w bajce „Jazda na wilku”, gdzie pijany chłop galopuje na grzbiecie wilka, czy w bajce „Lis uczący się latać”, gdzie orzeł uczy tytułowego bohatera latać. Zwierzęta wznoszą się w powietrze, po czym orzeł upuszcza wilka. Absurd tej sytuacji polega na odwróceniu porządku natury i ma wymiar dydaktyczno-moralizatorski.
  8. Komizm słowny, jestrealizowany poprzez używanie zabawnych powiedzonek bądź komentarzy bohaterów. Występuje on w bajce „Chory zdrowego niesie”, w którym stanowi komentarz lisa do sytuacji, w której pijany wilk niesie go na swoim grzbiecie.

 

Komizm w bajce zwierzęcej pełni następujące funkcje:

  • ludyczną, wzbudzającą śmiech;
  • poznawczą, umożliwiającą w prosty i komunikatywny sposób prezentację i przyswojenie jakiejś treści;
  • integracyjną, scalającą daną społeczność umożliwiając jej wspólne wyśmiewanie pewnych zjawisk, również tych zakazanych;
  • dydaktyczno-pedagogiczną, ośmieszanie pewnych wzorców zachowań, cech charakteru czy przywar ludzkich w celu pokazania właściwych norm i wzorców myślenia i zachowania;
  • umoralniającą, skupiającą się na propagowaniu pewnych wartości preferowanych przez daną społeczność ;
  • terapeutyczną, komizm, jako sposób na rozładowanie negatywnych emocji wynikających z obowiązujących zasad społecznych i obyczajowych;
  • zabezpieczająco-stabilizującą, śmiech jako jedna z metod gwarantujących prawidłowe funkcjonowanie społeczności oraz regulator życia społecznego;
  • komizm jako samoobrona przed niepożądanymi wpływami z zewnątrz.

 

Podsumowanie

W bajce zwierzęcej zwierzęta są odpowiednikami określonych typów ludzkich, a relacje między nimi przekładają się na stosunki społeczne. Nazwa zwierzęcia jest tu konwencjonalnym znakiem zastępującym rozbudowaną charakterystykę pewnych cech moralno-psychologicznych (lew - siła lub męstwo, lis - przebiegłość, mrówka - pracowitość, baran - głupota, zając - płochliwość itp.); stałość i jednoznaczność przyporządkowania takiego znaku określonej treści czynią z bajki zwierzęcej wypowiedź o charakterze alegorycznym. Jej sens dydaktyczny jest zwykle określony jako morał, ulokowany najczęściej w końcowej części utworu, choć może występować także jako formuła początkowa.

 Do najwybitniejszych polskich bajkopisarzy należą: Krzysztof Niemirycz, Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Adam Mickiewicz, Aleksander Fredro, Jan Lemański, Benedykt Hertz, Julian Ejsmond, Artur Maria Swinarski.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

 

  1. Mianecki A.: Z polskich studiów nad ludową bajką zwierzęcą. [W:] Bajka zwierzęca w tradycji ludowej i literackiej. Toruń, 2011.
  2. Wróblewska V.: Okrucieństwo w ludowej bajce zwierzęcej. W:] Bajka zwierzęca w tradycji ludowej i literackiej. Toruń, 2011.
  3. Wachcińska O.: Sacrum w ludowej bajce zwierzęcej (zarys problematyki). W:] Bajka zwierzęca w tradycji ludowej i literackiej. Toruń, 2011.
  4. Dalasiński T.: Komizm w ludowej bajce zwierzęcej (na wybranych przykładach). W:] Bajka zwierzęca w tradycji ludowej i literackiej. Toruń, 2011.
  5. Słownik folkloru polskiego/ pod red. Juliana Krzyżanowskiego. Warszawa: "Wiedza Powszechna", 1965.

 

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to Twitter