Dwór polski w literaturze polskiej

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach…

Motyw dworku w literaturze polskiej stanowi stały element rzeczywistości kształtującej charakter i życie bohaterów. Jest zaliczany do toposów literatury narodowej, a sposób jego przedstawienia jest uwarunkowany celami głównymi utworów i funkcją,  jaką dwór ma spełniać w dziele literackim.

W dziejach literatury polskiej dworek szlachecki pojawia się we wszystkich epokach. U jednych jest symbolem tradycji narodowych, obrazuje idyllę i pejzaż sielskości, u innych zaściankowość i zacofanie.

Najpiękniejszy obraz dworu polskiego pokazał Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”. Dwór w Soplicowie to idylliczna wizja najpiękniejszych tradycji szlacheckich, symbol polskości. Poeta nadał mu miano „kraju lat dziecinnych”, w którym „człowiek po świecie biegał jak po łące”. Soplicowski dworek opiera się na ładzie oraz harmonii, na etykiecie, która reguluje wszelkie czynności, zachowania, tłumaczy co przystoi wiekowi, płci, czy zajmowanemu stanowisku.

„Wśród takich pól przed laty nad brzegiem ruczaju

Na pagórku niewielkim , we brzozowym gaju

Stał dwór szlachecki , z drzewa, lecz podmurowany

Świeciły się z daleka pobielane ściany…”.

Dworek w Soplicowie pielęgnuje tradycje narodowe, z każdej strony otacza nas tam polskość: obrazy wielkich Polaków na ścianach, staropolska gościnność, przestrzeganie obyczajów, zegar kurantowy wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego, grywa się poloneza. Jest kojarzony także z bujnością natury, na który składa się ogromna ilość drzew okalających budynek oraz duża ilość warzyw i owoców rosnących w sadzie i ogrodzie. To arkadyjski obraz szlacheckiego życia, który wyszedł spod pióra człowieka zatroskanego o odzyskanie niepodległości. To świat wyizolowany, niemal nierealny, w którym znalazło się miejsce dla dziecinnych wspomnień, w którym nie ma ludzi przeciętnych, w którym żyje się w zgodzie i harmonii. W zamiarze autora taką właśnie funkcję miał pełnić dwór – miał być i jest miejscem kojarzonym z najpiękniejszymi polskimi tradycjami i cechami ludzi.

Dwór jest także tłem rozgrywających się wydarzeń powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”.  Przedstawiony jest w niej majątek Korczyńskich, w którym jego mieszkańcom z ledwością udaje się żyć na „jako takim poziomie”. Korczyn był jednym „z tych starych, szlacheckich dworów w których niegdyś mieściły się znaczne dostatki i wrzało życie…”.

„Nie pobielony, niski, ozdobiony wijącymi się po jego ścianach powojami,

z wielkim gankiem i długim rzędem okien”

Obraz dworu w „Nad Niemnem” posiada realistyczny wymiar. Realizm przeważa w prezentacji samego dworu, jego kondycji oraz realistycznej prezentacji postaci występujących w tym majątku. Widać tu wielkopańskie maniery i niechęć do pracy niektórych jej mieszkańców, których sylwetki kreśli autorka w satyryczno-karykaturalny sposób.

W „Nad Niemnem” sposób przedstawienia dworku ma przekonywać czytelnika, że praca jest wartością samą w sobie i daje poczucie szczęścia i spełnienia nawet w trudnych czasach.  Można powiedzieć, że Korczyn to symbol nadchodzącej nowoczesności, rozwoju. Pokazuje jak wyglądałoby Soplicowo w trakcie przemian.

Majątek opisany przez Orzeszkową był otoczony równie wspaniale przez przyrodę jak ten z „Pana Tadeusza”: „W Korczyńskim dworze na rozległym trawniku dziedzińca rosły wysokie i grube jawory otoczone […] gęstwiną koralowych bzów, akacji, buldeneżów i jeszcze niższą jaśminów, spirei i krzaczastych róż.”

Zbliżone ujęcie dworu szlacheckiego znaleźć można w „Granicy” Zofii Nałkowskiej, gdzie znajduje się dworek Ziembiewiczów: „Był to niewielki, zapuszczony folwark, leżący na peryferiach tych włości, o ziemiach lekkich na przemian i bagnistych.” Widać tu ukazanie w krzywym zwierciadle, doprowadzenie do groteski zwyczajów i tradycji, które przedstawiono tak pięknie w „Panu Tadeuszu”: „Wszystko zmierzało do tego, aby zachować kształt życia, z którego wyciekła już wszystka treść.” Główny bohater Walerian jest konserwatystą, przywiązanym do dawnych tradycji, ustalonych hierarchii i przeświadczonym o ich słuszności. Ignoruje sprawy współczesne świata, nie mając żadnych podstaw ekonomicznych, ani możliwości intelektualnych dla podtrzymania mitu o swojej społecznej ważności.

W „Ferdydurke” Gombrowicza dworek państwa Hurleckich – Bolimowa jest synonimem konserwatyzmu ziemiańskiego, starej tradycji, przejawiającej się przede wszystkim w nadmiernej celebracji zachowań. Wszystko jest z góry zaplanowane, sztuczne i przejaskrawione. Motyw dworku, który z reguły był symbolem szczęścia i rodzinnego ciepła, teraz staje się przyczyną zwątpienia i rozczarowania głównego bohatera, szukającego prawdziwych wartości.  Okazuje się bowiem, że dworek nie jest już ostoją tego co ważne i prawdziwe jak w „Panu Tadeuszu” czy „Nad Niemnem”, lecz kolejną pustą formą, w której egzystują ludzie.

Przykładem krytyki, wymierzonej w zacofanie zaściankowej szlachty, jest dwór przedstawiony w utworze Ignacego Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Krytykowane są tu panujące w dworze zwyczaje: brak wykształcenia, brak zaciekawienia otaczającym ich światem, zaściankowość, wiara w zabobony, zacofanie, przejaskrawiona staropolska gościnność.

Innym przykładem dworku, w którym znaleźć można odbicia społecznych przekształceń jest dwór Pokomorstwa przedstawiony w „Powrocie posła” J. Ursyna Niemcewicza. Dramat był pisany w czasie obrad Sejmu Wielkiego i miał za zadanie rozbudzić wśród Polaków poparcie dla przygotowywanych przez sejm reform. Dwór w utworze staje się miejscem ścierania się postaw społecznych i ideologicznych sporów. Bohaterowie należą do zacofanej zaściankowej szlachty, nieobytej w świecie lub tylko wybiórczo znającej bieżące wydarzenia. Przede wszystkim jednak ślepo przywiązanej do tradycji.

Inny od Soplicowa jest świat dworu, który ukazał w „Przedwiośniu” Stefan Żeromski. W wiekowym, szlacheckim dworku Wielosławskich w Nawłoci życie upływa na beztrosce, panuje tu klimat spokoju, ciepła, życzliwości oraz gościnności, a jednocześnie przepych, dostatek, wygodnictwo, płytkie rozrywki, kult jedzenia - posiłki ustalają rytm dnia. Warstwa arystokratów, która z racji zajmowanej w społeczeństwie pozycji, powinna przejmować się losami swojego państwa oraz całego społeczeństwa, okazała się klasą, która nie jest zdolna, aby wziąć odpowiedzialność za ojczyznę.

Wszystkie przytoczone przykłady ukazują różnorodność przedstawiania dworów szlacheckich w literaturze. Kultura polska to w znacznym stopniu kultura ziemiańska, nieodzownie związana ze szlacheckim dworem, w którym skupiało się życie szlachty. Nie dziwi zatem fakt, iż także w literaturze, dwór szlachecki zajmuje miejsce szczególne. Mieszkańcy literackich dworów szlacheckich różnią się postawą, którą reprezentują. Są wśród nich światli myśliciele, odważni reformatorzy kraju, sarmaccy wielbiciele tradycji. Są jednak także awanturnicy, egzaltowane damy i przeciwnicy jakichkolwiek zmian w kraju. Stąd w polskiej literaturze istnieją zarówno utwory będące pochwałą ziemiańskiego życia, jak i takie, które to krytykują.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• Dworek [w:] „Słownik motywów literackich”, red. A. Nawrot, Kraków 2004
• Dworki - pejzaże - konie w literaturze pięknej. Konferencja naukowa 17-19 V 2001, Janów Podlaski 2001
• Orzeszkowa, Nad Niemnem, Wrocław 1995
• M. Różański, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – refleksja nad tekstem, Kraków 2011
• http://motywy-literackie.klp.pl