Staropolski dwór w Trześniowie

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

STAROPOLSKI DWÓR W TRZEŚNIOWIE

I POZOSTAŁOŚCI HACZOWA

W podkarpackiej wsi Trześniów można podziwiać zbudowany w pierwszej połowie XIX w. staropolski dwór, na miejscu wcześniejszej rezydencji starostów. Stanowił on wówczas główny element siedliska dworskiego oddzielonego stawami i parkiem od folwarku.

Dziś ten zabytkowy, modrzewiowo-dębowy, dwór nazywany Dworem Rafała Kołłątaja (brata Hugona) wraz z otaczającym go 2. hektarowym parkiem jest własnością prywatną. Dostęp do niego jest okazjonalny.

Trześniów, od średniowiecza aż do pierwszego rozbioru Polski, należał do króla, będąc w XVIII wieku starostwem niegrodowym. Po przejęciu dawnej własności królewskiej przez władze autriackie w 1772 r. wieś przekazana została Ignacemu Cetnerowi (1728 - ok. 1800), wojewodzie bełskiemu, od 1782 r. hrabiemu austriackiemu, jako odszkodowanie „za dobra jego dziedziczne pod saliny zajęte”.

W II połowie XVIII wieku w Trześniowie osiedlił się Rafał Kołłątaj (1750-1833), starszy brat Hugona i młodszy Jana, otrzymał tytuł starosty trześniowskiego po poślubieniu w 1772 roku Józefy z Grabińskich Tarłowej, kasztelanki sanockiej. Obaj Kołłątajowie – Rafał i Jan wspomagali księdza Hugona w jego nowatorskich działaniach społeczno-politycznych. Na polecenie brata, księdza Hugona,  Rafał załatwiał różne sprawy, przez co zaliczany był do grona osób z kręgu Kuźnicy Kołłątajowskiej. Był członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Kilkakrotnie towarzyszył również w podróżach z Polski do Włoch Tadeuszowi Kościuszce, odwiedzając zapewne po drodze swą posiadłość w Trześniowie na Podkarpaciu. Miał on jedynie córkę Marię, której pierwszym mężem był Wężyk. Drugi  małżonek nazywał się Józef Sikorski.

To właśnie Rafał Kołlątaj w I połowie XIX w.  wybudował w Trześniowie drewniany dwór, pokryty gontem, o konstrukcji zrębowej z trzema gankami, ze ścianami obitymi tzw. rybią łuską. Posadowiono go na kamiennym podmurowaniu. W tym czasie powstał także spichlerz, a w II połowie XIX w. murowana oficyna, rządcówka, owczarnia oraz park krajobrazowy (m.in. z wyróżniającym się platanem). Na południe i wschód od dworu znajdował się park krajobrazowy, w którego wschodniej części ulokowane były dwa stawy.

Córka Kołłątaja Maria, przed 1855 rokiem, zapisała majątek ziemski w Trześniowie na rzecz „Zakładu dla Ciemnych” we Lwowie, prowadzonego przez Lwowską Fundację im. Sikorskich. Do końca II wojny światowej leczono we dworze ociemniałe dzieci. W imieniu tejże Fundacji majątkiem ziemskim w Trześniowie zarządzał Feliks Sokulski, który w latach 1921-1947 mieszkał we dworze wraz z żoną Zofią z Dukietów, z synem Stanisławem i córką Marią.

Po 1945 r., tak jak większość obiektów dworskich również i Trześniów przeszedł w ręce państwa. Utworzono w nim Państwowe Gospodarstwo Rolne. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych kompleks dworsko-folwarczny wraz z parkiem był użytkowany przez Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej. Po likwidacji ośrodka całym kompleksem dysponowała Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. 28 sierpnia 1996 roku, w wyniku pożaru, całkowitemu zniszczeniu uległ dach dworu i ganek główny. W 1997 został wstępnie zabezpieczony. Rekonstrukcja zniszczonych partii dworu wraz z adaptacją wnętrz na cele mieszkalne zrealizowana została w latach 1997-2002.

Obecnie, zrekonstruowany i odrestaurowany dwór, znajduje się w rękach prywatnych właścicieli i jest zamieszkany. Zespół dworski znajduje się na szlaku architektury drewnianej województwa podkarpackiego. Właściciele obiektu prowadzą w nim goospodarstwo agroturystyczne.

W pewnym oddaleniu (5 km) od Trześniowa, w otoczeniu rozległego parku, znajdują się obecnie resztki dworu w Haczowie z częściowo zachowaną oficyną, kaplicą i oranżerią. Dwór pochodzi z XVII wieku, był wielokrotnie przebudowywany. Nie miał on jednak tyle szczęścia co jego trześniowski sąsiad, bowiem, z braku pomysłów i funduszy na jego zagospodarowanie, stoi opuszczony.

Dwór w Haczowie wzmiankowany był w wieku XVII. Pod koniec następnego stulecia musiał być w kompletnej ruinie, gdyż syn Adama Urbańskiego (właściciela) - Ignacy przystąpił do jego odbudowy po śmierci ojca (1803 r.). Odbudowa ta dotyczyła środkowej i zachodniej części parteru, gdzie zmieniono dawny układ pomieszczeń. Wybudowano dwustronną facyjatę, a całość nakryto mansardowym dachem podbitym gontem. Część centralną zaakcentowano kolumnowym portykiem dźwigającym balkon piętra. Ściany w przebudowanej części wykonano z drewna, a w centralnej części frontowej elewacji na parterze z muru pruskiego. Dwór otrzymał typową, późnobarokowo-klasycystyczną formę.  Najstarszą częścią dworu jest wschodnia część parteru, o czym świadczą sklepione kolebką z lunetami wnętrza oraz przesklepione piwnice.

Po roku 1845, kolejny spadkobierca majątku, Franciszek Ksawery Urbański przebudował układ funkcjonalny budynku. Następnie, w 1878 roku wzmocniono i częściowo wymieniono elementy więźby dachowej, zewnętrzne drewniane ściany w zachodniej części zastąpiono murowanymi. Około 1900 roku przywrócono czterokolumnowy portyk w elewacji frontowej, po wyburzeniu werandy.

Mieczysław Urbański był ostatnim właścicielem Haczowa. W 1944 r. przekazał majątek gminie Haczów. W latach PRL obiekt ten, niewłaściwie użytkowany i nie remontowany, popadł w ruinę.

W roku 1964 zawalił się balkon od strony północnej, a dwa lata później rozebrano jego filary. W 1988 r. została rozebrana najbardziej zagrożona i zniszczona część dworu. Rozpoczęto rekonstrukcję, w efekcie której do chwili obecnej postawiono mury parteru i wykonano strop.

W skład zespołu dworskiego wchodzi jeszcze oficyna dworska, wzniesiona w XVIII wieku. Murowana kaplica dworska stoi odsunięta nieco na południe od oficyny. Wzniesiona była ok. 1820 r., jako pawilon ogrodowy. Kaplica w latach osiemdziesiątych poddana została pracom remontowym.

W pewnym oddaleniu od dworu, w północno-zachodniej, krajobrazowej części parku znajduje się oranżeria z drugiej połowy XIX wieku (wybudowana przez Mieczysława Urbańskiego). Obiekt ten o charakterze eklektycznym (romantyczna architektura ogrodowa) został zeszpecony przeróbką na kino w latach 1960 - 1961.

Obecnie dwór w Haczowie, z braku pomysłów na jego zagospodarowanie, stoi opuszczony. Mimo to zajmuje on pozycję szczególnie ważną z uwagi na dużą wartość architektoniczną i artystyczną oraz fakt zachowania w jego bezpośrednim otoczeniu kompleksu zabudowań dworskich, tj. dawnej oficyny, kaplicy i oranżerii wraz z parkiem krajobrazowym, noszącym w części południowej ślady wcześniejszego geometrycznego rozplanowania.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• Gaworski, Zamki, pałace, dwory w Polsce, Warszawa 2012
• Libicki, Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu, Poznań 2009
• Pielesz, Dwory polskie: najpiękniejsze posiadłości ziemskie, Bielsko-Biała 2011
• Polakowski, Pozostałości założeń dworskich województwa podkarpackiego, Krosno 2012
• http://dwortrzesniow.com.pl/
• haczow.pl/zabytki