Pomarańcza - witaminowa słodycz

Szczegóły

Kategoria: Natura i my

Pomarańcza – witaminowa słodycz

Pomarańcze są bogate w witaminę C, beta-karoten i witaminy z grupy B.  Warto spożywać owoce razem z błonkami oddzielającymi cząstki, bowiem są one dobrym źródłem błonnika i flawonoidów wzmacniających działanie witaminy C. Olejek pomarańczowy wykazuje właściwości uspokajające i przeciwdepresyjne.

Historia uprawy

Ojczyzną roślin cytrusowych są Indie, północne Chiny i Indonezja, gdzie były uprawiane od ponad 4000 lat. Pierwszą rośliną cytrusową uprawianą w Europie był cytron (Citrus medica) odkryty przez Greków podczas wyprawy Aleksandra Wielkiego na Bliski Wschód w IV wielu p.n.e. i rozpowszechniony przez nich w koloniach śródziemnomorskich. W X wieku Arabowie przemieszczając się na Zachód rozpropagowali kwaśną pomarańczę, nazywaną również pomarańczą sewilską (Citrus aurantium) i cytrynę (Citrus limon) wzdłuż wybrzeża Afryki, południowej Hiszpanii i Sycylii. W XV wieku Portugalczycy sprowadzali słodkie pomarańcze (Citrus sinensis) z wysp Indonezyjskich i rozprowadzali po Europie. Pod koniec XVIII wieku pierwsze pomarańczowe plantacje powstały w Hiszpanii, a pod koniec XIX wieku we Włoszech.

Wzmianki o pomarańczy słodkiej znajdują się w chińskich rękopisach z 2200 roku p.n.e, w których opisane w są nich między innymi jej właściwości lecznicze. Do Europy owoce te dotarły dopiero w XV wieku sprowadzone przez Arabów na Półwysep Iberyjski. Pierwszy rysunek pomarańczy słodkiej znalazł się w książce Giovanniego Battisty Ferrari „Hesperydy”.

Na kontynent amerykański pomarańcze zostały dostarczone w 1518 roku przez Jezuitów hiszpańskich, którzy założyli pierwsze gaje pomarańczowe w południowej i środkowej części kontynentu. Osadnicy wędrujący na zachód rozprzestrzenili jej uprawy, aż do Kalifornii. Obecnie, słynne kalifornijskie gaje dostarczają jednych z najsmaczniejszych owoców tego gatunku na świecie.

Nie ma precyzyjnych informacji kiedy owoce cytrusowe pojawiły się w Polsce. W średniowieczu nie były jeszcze znane. W XV wieku zaczęto je wykorzystywać jako dodatek do potraw. Na dworze Zygmunta I pomarańcze dodawano do pieczeni. W drugiej połowie XVI wieku hiszpańskie i portugalskie pomarańcze przybywały do naszego kraju na okrętach wiozących towary z Lizbony do Gdańska. Ze względu na ich wysoką cenę mogli sobie na nie pozwolić jedynie królowie i bardzo bogaci ludzie. W XVI i XVII wieku cytrusy sprzedawano w Polsce w postaci smażonych w cukrze skórek pomarańczowych i cytrynowych (na wagę) lub na sztuki.

W okresie Renesansu drzewkami pomarańczowymi przyozdabiano wielkopańskie rezydencje. Na dworach królewskich budowano ogrzewane w zimie oranżerie, w których uprawiano owoce cytrusowe. Najbardziej znaną wówczas oranżerią w Polsce była pomarańczarnia w Nieborowie, w której rosło 200 drzewek pomarańczowych i cytrynowych.

Drzewo pomarańczowe jest wiecznie zielone, rośnie w klimacie subtropikalnym i tropikalnym. Osiąga wysokość do około 6 - 7,5m. Liście są ciemnozielone, błyszczące. Kwiaty delikatne, niewielkie, z reguły białe, pięciopłatkowe, intensywnie pachnące. Z kwiatów rozwijają się owoce jagodowe.

Owoc pomarańczy składa się z trzech warstw: egzokarpu, mezokarpu i endokarpu. Zewnętrzną część stanowi cienka warstwa egzokarpu. Jest on zielony u młodych owoców i w miarę dojrzewania zmienia barwę na pomarańczową. Znajdują się w nim gruczoły wytwarzające olejki eteryczne nadające mu gorzki smak. Ta część owocu nie jest spożywana na surowo, tylko po skandyzowaniu skórki.  Środkowa część owocu -  mezokarp, to biała, gruba, gąbczasta część skórki, zwana albedo. Nie zawiera gruczołów z olejkami eterycznymi, ale jest bogata w witaminę C i pektyny. Nadaje się do spożycia. Endokarp stanowi wewnętrzną warstwę ściany zalążni. Zbudowany jest z segmentów, których wnętrze składa się z pęcherzyków wypełnionych sokiem. Jest to jadalna i bardzo smaczna część owocu cytrusowego. W jej centralnej części znajdują się nasiona.

Barwa skórki małych zawiązków oraz wyrośniętych, lecz niedojrzałych owoców jest intensywnie ciemnozielona, w miarę dojrzewania staje się pomarańczowa, ale nie zawsze. O dojrzałości pomarańczy nie decyduje bowiem barwa skórki, ale poziom stężenia cukrów i kwasów organicznych, których ilości bada się codziennie, aż do osiągniecia pożądanych wyników.

Pomarańcze muszą być dojrzałe, gdy są zbierane. W handlu owoce mogą być przechowywane przez okres do 12 tygodni po zbiorach w kontrolowanych, chłodzonych  komorach atmosferycznych. Czas przechowywania zależy od odmiany, dojrzałości, warunków przed pozyskaniem i użytkowaniem. W warunkach domowych pomarańcze zachowują świeżość przez około jeden miesiąc.

Wybrane gatunki

Pod względem użytkowym pomarańcze dzieli się na dwie grupy: słodkie i gorzkie.

Pomarańcze gorzkie, określane także jako dzikie lub kwaśne, pochodzą z południowo-wschodniej części Azji. Są uprawiane w ogrodach przydomowych w ciepłym i tropikalnym klimacie, a na skalę handlową głównie w Hiszpanii i we Włoszech. Owoce są średniej wielkości, lekko spłaszczone, pokryte jasnopomarańczową chropowatą skórką. Ze względu na kwaśny i gorzkawy smak raczej nie nadają się do bezpośredniego spożycia. Wykorzystuje się je do produkcji dżemów, marmolad, likierów i nalewek. Sok z tych pomarańcz można stosować jako zamiennik soku z cytryny, natomiast bardzo aromatyczne kwiaty znajdują zastosowanie w przemyśle perfumeryjnym.

Jako surowiec farmaceutyczny  wykorzystuje się małe, niedojrzałe owoce pochodzące  z odmian gorzkich Citrus aurantium subsp.  amara. Po wysuszeniu są one bardzo twarde. Surowiec ten zawiera substancje gorzkie (goryczki) oraz olejek eteryczny, które często są dodawane do leków w celu poprawy ich smaku. Poza tymi składnikami występują w nich również żółte barwniki – bioflawonoidy.

Pomarańcze słodkie prawdopodobnie powstały w wyniku krzyżowania różnych odmian innych gatunków roślin cytrusowych. Obecnie, największym producentem tych owoców są Stany Zjednoczone (Floryda, Kalifornia), Brazylia, Hiszpania, Włochy, Turcja i Izrael. Owoce osiągają różną wielkość, w zależności od odmiany i warunków uprawy. Mają kształt kulisty i składają z 10-13 segmentów. Ich miąższ ma barwę żółtą, pomarańczową lub krwistoczerwoną. Drzewka wchodzą w okres owocowania w trzecim lub w czwartym roku po posadzeniu i później stale owocują. Pomarańcze dojrzewają najczęściej od początku października do końca kwietnia. W Hiszpanii najwięcej owoców zbiera się od grudnia do marca.

Wśród odmian pomarańczy słodkiej można wyróżnić cztery grupy:

• pomarańcze białe (Blond) obejmuje odmiany o pomarańczowym miąższu i jasnopomarańczowej skórce. Owoce mają smak kwaskowaty i zawierają dużo pestek. Do najpopularniejszych odmian należą: ‘Valencia’, ‘Jaffa’, ‘Shamouti’.
• pomarańcze pępkowe (Nawels) należą do najsmaczniejszych, deserowych. Na wierzchołku owocu, pod skórką, znajduje się dodatkowy, nierozwinięty owoc, tzw. pępek, który powstał na tej samej osi, z dodatkowego kompletu owocolistków. W owocach takich przeważnie nie ma pestek, a skórka dość łatwo odchodzi od miąższu. Są słodkie, soczyste, wysoko cenione przez konsumentów. Najczęściej spotykanym przedstawicielem tej grupy jest beznasienna brazylijska odmiana ‘Washington Navel’.
• pomarańcze malinowe (czerwone, krwiste) dzielą się na półkrwiste i pełnokrwiste. Ich miąższ ma barwę od jasnoczerwonej, poprzez ciemnoczerwoną, do krwistofioletowej. Są uprawiane głównie w krajach śródziemnomorskich, zwłaszcza na Sycylii. Smak owoców różni się nieco od smaku pomarańczy białych i pępkowych. Najczęściej spotykanymi odmianami są: ‘Tarocco’, ‘Moro’ i ‘Tomango’.
• pomarańcze cukrowe mają bardzo słodki miąższ, nie zawierający kwasów. Owoce nie są zbyt smaczne. Dojrzewają najwcześniej ze wszystkich grup i są uprawiane na niewielką skalę w Egipcie.

Podany podział owoców pomarańczy jest podziałem użytkowym i nie pokrywa się z botaniczną systematyką gatunkową, bowiem najczęściej uprawiane pomarańcze są najczęściej krzyżówkami, Wśród odrębnych gatunków wyróżnia się:

• pomarańczę chińską (Citrus sinensis),
• pomarańczę gorzką (Citrus aurantium var. amara),
• pomarańczę bergamotkę (Citrus aurantium subsp. bergamia Risso).

Właściwości odżywcze

Od ponad 500 lat owoce cytrusowe mają znaczenie lecznicze, a nawet przypisuje się im magiczną moc. Wyprawa portugalskiego podróżnika Vasco da Gamy do Indii w 1497 roku o mało nie zakończyła się przedwcześnie, kiedy jego załoga masowo zachorowała na szkorbut. Postój w jednym z krajów afrykańskich i zakup świeżych pomarańczy, które dostarczyły żeglarzom odpowiednią dawkę witaminy C, uratował sytuację. Podobnego błędu nie popełnił już angielski kapitan James Cook, który udając się w podróż dookoła świata w latach 1772-1775 zabrał ze sobą duże zapasy owoców cytrusowych chroniących przed szkorbutem.

Pomarańcze są uważane za jedne z najzdrowszych owoców świata. Zawierają średnio 84,3 proc. wody. Na 100 g części jadalnych przypada 0,9 g białka, 11,3 g węglowodanów, z tego sacharozy - 3,9 g, błonnika pokarmowego - 1,9 g; ponadto 0,2 g tłuszczu, 0,02 g kwasów tłuszczowych nasyconych, 0,04 g jednonienasyconych i 0,04 g wielonienasyconych. Nie zawierają cholesterolu. W ich miąższu występują kwasy organiczne (głównie kwas cytrynowy od 0,5 proc.  do 2,5 proc. ), fitoncydy, olejki eteryczne, a także składniki mineralne (sod, potas, wapń, magnez, cynk, żelazo, fosfor) i witaminy (A, β-karoten, B1,B2, PP, M, E i C ). W odmianach o krwistoczerwonym miąższu występuje również znaczna ilość pochodnych antocyjanów. Pomarańcza jest owocem dietetycznym. 100 g to zaledwie 44 kcal.

Właściwości lecznicze

Ze względu na dużą zawartość pektyn pomarańcze słodkie bardzo dobrze oddziałują na procesy trawienia. Wzmagają czynność jelit, osłabiają procesy gnilne i ograniczają wchłanianie szkodliwych substancji. Wykazują również właściwości przeciwmiażdżycowe, ponieważ eliminują „zły” cholesterol z naczyń krwionośnych.

Występujący w owocach zestaw witamin i bioflawonoidów zapobiega i skutecznie leczy hipowitaminozę i awitaminozę. Korzystnie działa w nadciśnieniu tętniczym, arteriosklerozie, chorobach infekcyjnych, w podagrze i chorobach wątroby. Świeży miąższ i sok z pomarańczy pobudzają apetyt i wzmagają procesy trawienne, więc są szczególnie polecane dla osób cierpiących na przewlekłe zaparcia.

Pomarańczy słodkich nie powinny spożywać osoby borykające się z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy, jak również osoby u których wystąpiła alergia na te owoce.

Pomarańcza gorzka została wprowadzona do medycyny pod nazwą „nareng” przez Arabów w X wieku. Działający w tym okresie lekarz i filozof Ibn Sina Awicenna do sporządzania leków wykorzystywał wyciągi i esencje otrzymane z dziko rosnącej pomarańczy gorzkiej. Ponieważ specyfiki te cieszyły się dużym powodzeniem, za pośrednictwem handlarzy zostały rozpowszechnione do innych krajów, zwłaszcza Basenu Morza Śródziemnego.

Owoce pomarańczy gorzkiej zawierają duże ilości goryczek triterpenowych (5-8 proc) pochodnych limoniny (limonoidów). Dlatego też ich owocnia zewnętrzna Exocarpium Aurantii amari jest podstawowym surowcem farmaceutycznym do produkcji leków gorzko-aromatycznych, podobnie jak Fructus Aurantii immaturus, pobudzających i regulujących trawienie, niwelujących uczucie wzdęcia, nudności, niesmak w ustach i inne objawy złego trawienia. Liście i niedojrzałe owoce pomarańczy gorzkiej są bogatym źródłem bioflawonoidów, które poprawiają elastyczność ścian naczyń krwionośnych, dlatego są polecane dla osób chorych na miażdżycę i nadciśnienie.

Pomarańcza bergamotka jest uprawiania głównie w celu pozyskania olejku eterycznego o orzeźwiającym, żywiczno-korzennym zapachu. Najlepszy olejek bergamotowy pochodzi z Kalabrii. Jest bardzo ceniony w przemyśle perfumeryjnym.

Olejek pomarańczowy

Z drzewka pomarańczowego pozyskuje się trzy rodzaje olejków eterycznych, które mają zastosowanie w przemyśle perfumeryjnym kosmetycznym, spożywczym i farmaceutycznym.

Olejek pomarańczowy (Oleum Aurantii) pozyskiwany jest ze świeżej naowocni słodkiej pomarańczy Citrus sinensis. Ma miły aromat i łagodny smak. Wykorzystuje się go w przemyśle spożywczym, alkoholowym i cukiernictwie. Zawiera (+)4limonen (ok. 90 proc.), cytral, aldehyd n-decylowy, cytronellol, terpineol, ester metylowy kwasu antranilowego, kumaryny. Wykazuje działanie przeciwdrobnoustrojowe. Może być używany jako środek odkażający w chorobach jamy ustnej i górnych dróg oddechowych (inhalacje), a także jako środek łagodzący nerwobóle, wpływający relaksująco na mięśnie i odprężająco na system nerwowy (świetny dodatek do kąpieli). Ze względu na zawartość niektórych terpenów i kumaryn, może działać jako alergen kontaktowy. Użytkowany jest również w przemyśle perfumeryjnym.

W wyniku destylacji liści pomarańczy zmieszanych z różnymi ilościami niedojrzałych owoców pomarańczy, a właściwie zawiązków owocowych otrzymuje się olejek eteryczny, nazywany „ptigrenowym”. Jest on bardzo ceniony w przemyśle perfumeryjnym, ze względu na bardzo ciekawy i niepowtarzalny zapach, nadający indywidualną oryginalną nutę zapachową niektórym perfumom.

Olejek pozyskiwany z kwiatów pomarańczy jest nazywany Neroli Oleum Neroli. Nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiej księżniczki Anny Marii Neroli, która wykorzystywała go jako swoje ulubione pachnidło. Określa się go również mianem olejku Naphae Oleum Naphae, od słowa „nafe”, oznaczającego prowansalski kwiat pomarańczy, bowiem to z Prowansji pochodzą najlepsze olejki do produkcji słynnych francuskim perfum, o lekkim, delikatnym, kwiatowym zapachu.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Karabela M.: Pomarańcza. Panacea 2007 nr 1 (18), s. 26-27.
2. Lamer-Zarawska E.: Owoce cytrusowe w lecznictwie. Cz. 3. Wiadomości Zielarskie 2001 nr 6, s. 13-15.
3. Goller, K.: Cytrusy. Warszawa: "Działkowiec", 2007.
4. Laws, B.: 50 roślin, które zmieniły bieg historii. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Alma-Press, cop. 2016.