XVII-wieczna plebania – dawny dwór Tęczyńskich w Końskowoli

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

XVII-wieczna plebania – dawny dwór Tęczyńskich

w Końskowoli

Do niedawna uważano, że zamek Tęczyńskich w Końskowoli, o którym zaświadczają źródła, został zniszczony podczas jednej z zawieruch dziejowych, jakie przetoczyły się przez Polskę. Dzięki badaniom przeprowadzonym przez historyków na terenie tej miejscowości wiemy, że dawna plebania położona przy trasie Lublin-Radom - co do której zakładano, że powstała między 1613 a 1630 r. - w rzeczywistości była, o niemal wiek starszym, dworem rodu Tęczyńskich…

Pierwszą wzmianką o Końskowoli jest zapis Jana Długosza, dotyczący Piotra Wysza, spowiednika królowej Jadwigi, który w 1389 roku ufundował tu kościół oraz szkołę. Założycielem Końskowoli był Dziersław z Konina - rycerz, który przed bitwą pod Grunwaldem jako drugi przyniósł królowi Jagielle wiadomość o zbliżających się wojskach krzyżackich. Po jego śmierci okoliczne wsie dziedziczyli młodsi synowie. Końskowolę odziedziczył najstarszy syn - Jan. Z kolei jego synowi, ożenionemu z Anną Tęczyńską, Janowi udało się skupić wszystkie te wsie w swoim ręku. Po śmierci tego ostatniego, około 1490 roku, jego dobra stały się własnością Tęczyńskich.

To właśnie potomek tego znamienitego rodu, Andrzej Tęczyński, po uzyskaniu pełnoletności, stał się właścicielem Końskowoli i zadbał o rozwój swojej siedziby. Rozbudował przede wszystkim pozostawiony przez ojca rodzinny dwór, nazywany w źródłach zamkiem. Budynek, który w nieco zmienionej formie zachował się do dzisiaj położony jest w zachodniej części miejscowości, po południowej stronie szosy Lublin - Radom, która oddziela go od kościółka św. Anny (zbudowany na początku XVII w.). Sąsiedztwo obu budowli pozwalało sądzić do tej pory, że tworzyły one niegdyś elementy większego kompleksu architektonicznego, powstałego w tym samym okresie. Jednak, według aktualnych ustaleń, obecna plebania, której czas powstania szacowano wcześniej na 1. połowę XVII wieku to dawny, o wiek starszy, dwór wystawiony dla założyciela miasta, Andrzeja Tęczyńskiego. Do niedawna sądzono, że dwór ten (zamek), poświadczony w źródłach, został zniszczony w trakcie wojen, jakie przetoczyły się przez Rzeczpospolitą. Murowany dwór Tęczyńskich stanął prawdopodobnie na miejscu starszego gródka Konińskich. Kolejni właściciele miasta, Lubomirscy, w 1671 roku rozpoczęli budowę willi w Puławach i prawdopodobnie wtedy przestarzała i niemodna rezydencja w Końskowoli straciła na znaczeniu. Zapewne około1700 roku została przekazana parafii, która urządziła tu plebanię.

Według ustaleń historyków, budynek ten byłby za obszerny i przekraczający możliwości finansowe plebana, jak na plebanię wzniesioną w prywatnym miasteczku, poza tym umiejscowiono go na zewnątrz ówczesnego obwodu miejskiego. Z tego wniosek, że funkcja plebanii została mu narzucona, a wcześniej był rezydencją właścicieli miasteczka.

Obecny kształt kamienicy może wydawać się niezbyt podobny do wzoru siedziby możnowładczej. A tymczasem końskowolska kamienica, w momencie powstawania, była prawie wiernym odzwierciedleniem pałacu króla Zygmunta I Starego w Piotrkowie Trybunalskim, wniesionym w latach 1512-1519. Oczywiście dwór Tęczyńskich nie był tak wystawny, jak królewski. Wieża w Piotrkowie została zbudowana na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 18,5 na 20 m, z kolei założenie w Końskowoli ma wymiary ok. 11 na 12 m.

Zwarty czworobok kwadratowego w planie korpusu kamienicy oraz dobudowane doń od południa węższe skrzydło tworzą obszerny piętrowy gmach. Posadowienie gmachu na zauważalnym wzniesieniu sugeruje jego obronne funkcje. To kamienica murowana z narożami wzmocnionymi potężnymi przyporami. Całość wieńczy czterospadowy dach kryty dachówką. Na każdym piętrze znajduje się jedna duża sala z trzema oknami, połączona z kilkoma mniejszymi pomieszczeniami. Na parterze, w północno-wschodnim narożu, zachowały się dawne schody (obecnie nieużywane), wyprowadzone z  dawnej sieni - jedynego sklepionego pomieszczenia. Z sąsiedniego wnętrza prowadzi wejście do piwnicy, którą zbudowano już poza zarysem budynku. W XIX w., od strony południowej, dobudowano wąskie, piętrowe skrzydło. Obecnie mieści ono sień ze schodami, niewielki przedsionek oraz kuchnię. Nie zachowały się elementy wyposażenia wnętrza ani dekoracji.

Jedynie środkowa, czworoboczna część gmachu, odpowiada klasycznej, szlacheckiej siedzibie mieszkalnej, jaka wykształciła się w drugiej ćwierci XVI w., tzw. kamienicy. Ten typ murowanego dworu powstał wskutek przekształceń średniowiecznych, rycerskich wież mieszkalnych Upowszechnił się on za sprawą króla Zygmunta Starego, i jak wspomniano wcześniej, był wzorowany na królewskim pałacu w Piotrkowie Trybunalskim (Andrzej Tęczyński do 1532 był królewskim dworzaninem).

Zabytkowa plebania zasługuje na uwagę także ze względów czysto historycznych. Mury budynku gościły bowiem wiele wybitnych postaci zasłużonych dla polskiej kultury. To właśnie z końskowolskiego dworu książę Krzysztof Zbaraski rozpoczął w 1622 r. słynne poselstwo do Konstantynopola, które przekształciło się w pokój-rozejm zawarty w toku zmagań polsko-tureckich pod Chocimiem. Z końskowolską siedzibą Tęczyńskich był też związany poeta doby sarmackiej, Samuel ze Skrzypny Twardowski, który towarzyszył Zbaraskiemu, czy poeta baroku Łukasz Opaliński, z którym należy łączyć odbudowę rezydencji po zniszczeniach potopu szwedzkiego.

W ostatnich latach Towarzystwo Ochrony Dziedzictwa Kulturowego „Fara Końskowolska”, którego misją jest ochrona i odnowa zabytkowego zespołu Kościoła parafialnego i innych obiektów - prowadziło na jego terenie prace archeologiczne. Obecnie dwór jest zaniedbany i wymaga remontu.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• Dzieje Końskowoli, pod red. R. Szczygła, Lublin 1988
• Furtak, Końskowola – podróż przez pokolenia, Końskowola 2014
• Plebania - dawny dwór Tęczyńskich, tekst dostępny w Internecie: lubelskieklimaty.pl
• Pytlak, Końskowola: historia i zabytki, Końskowola 2015
• Pytlak, Dwór Tęczyńskich w Końskowoli, tekst dostępny w Internecie: http://www.konskowola.eu/Dwor_teczynskich.pdf
• Pytak, A. Soćko, Plebania w Końskowoli,[w:] „Spotkania z zabytkami” 2005, nr 7
• Świąder, fot. 1, 3