Rezerwat przyrody Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego - największy kompleks leśny w granicach Warszawy

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Las Kabacki jest jednym z najbardziej znanych i powszechnie wykorzystywanych lasów miejskich. Jako cenny składnik środowiska naturalnego Warszawy, jest z nią powiązany przestrzennie, historycznie i kulturowo. Ze względu na swoje walory przyrodnicze został uznany za kompleks leśny w strefie ekologicznej miasta i teren chroniony jako rezerwat krajobrazowy leśny.

Historia

Las Kabacki, nazywany również Lasem w Pyrach, był częścią Lasów Chojnowskich, rozciągających się niegdyś od południowych granic Warszawy po Górę Kalwarię. Przez długi czas wchodził w skład dóbr wilanowskich, które w XVII i XVIII wieku były własnością rodu Sobieskich, następnie Potockich i Branickich. W 1938 roku, z inicjatywny Stefana Starzyńskiego, został zakupiony przez miasto od hrabiego Adama Branickiego, celem udostępnienia go mieszkańcom stolicy do wypoczynku. Nazwa rezerwatu pochodzi od dawnej wsi Kabaty, położonej na pociętej jarami skarpie wiślanej.

Znaczenie i funkcje Lasu Kabackiego na przestrzeni lat uległy zmianom. Początkowo stanowił on główne źródło drewna opałowego i budowlanego dla Wilanowa. Był również miejscem spacerów, przejażdżek konnych i polowań. W połowie XIX wieku, w środkowej części kompleksu urządzono zwierzyniec na 218 h. Pozostałością po nim są obecnie dwa zbiorniki wodne, które wówczas służyły jako pojniki dla zwierzyny. Powierzchnia Lasu Kabackiego na przestrzeni 200 lat zmieniła się tylko w niewielkim stopniu, na skutek wyrębu drzewostanu na jego zachodnich granicach w drugiej połowie XIX wieku.

Do 1830 roku gospodarka leśna Lasu Kabackiego miała zdecydowanie eksploatacyjno-plądrowniczy charakter. Nadzór nad dobrami spoczywał w rękach rządców, którzy traktowali las jedynie jako źródło opału i budulca. Rozkwit gospodarki leśnej nastąpił w połowie XIX wieku, kiedy funkcję nadleśniczego pełnił zatrudniony przez hrabiego Augusta Poniatowskiego, Juliusz Borkenhagen. W 1849 roku sporządził on opis Kabat, natomiast Las Kabacki był wówczas urządzony w 90-letniej kolei rębu i podzielony na 30-letnie okręgi. Samodzielna administracja leśna w dobrach wilanowskich została zorganizowana w końcu XIX wieku przez hrabiego Ksawerego Branickiego.

W latach 1876-1877 nadleśny Edward Wojzbun dokonał kolejnych zmian w obrębie Kabat, uznając je za jeden obręb o 120-letniej kolei rębu, podzielony na cztery 30-letnie okręgi. W latach 90. XIX wieku Wiktor Stephan zaprojektował, istniejący do dziś, podział powierzchniowy, wprowadzając 100-letnią kolej rębu z podziałem na pięć 20-letnich okresów oraz określił roczne użytkowanie na 4,30 ha. Według jego taksacji, Lasy Kabackie były sosnowe, z domieszką dębu, grabu, brzozy i osiki. Zalecał on także wprowadzenie gatunków liściastych w całych oddziałach lub grupowo.

Podczas I wojny światowej drzewostany uległy silnemu zniszczeniu. W okresie międzywojennym Kabaty były urządzane dwukrotnie – w 1927 i 1938 roku. W okresie okupacji hitlerowskiej Las Kabacki był własnością firmy „Agrill”, która prowadziła gospodarkę rabunkową, polegającą na pozyskiwaniu maksymalnej ilości drewna. Również miejscowa ludność poczyniła duże szkody w drzewostanach poszukując tu materiałów na opał, a po wojnie i na budulec. Dalsze zniszczenia były związane z przejściem huraganów, w lutym i w marcu 1945 roku.

W 1948 roku opracowano pierwszy powojenny plan urządzania lasu. Przewidywał on zagospodarowanie 22,45 ha w oddziałach 1, 11, 12 na potrzeby kulturalno-wypoczynkowe mieszkańców stolicy. Kolejne projekty zagospodarowania tego terenu również uwzględniały jego rolę turystyczno-rekreacyjną.

Obecnie, Las Kabacki jest największym kompleksem leśnym w granicach Warszawy. Tworzy on w południowej części miasta, w dzielnicy Ursynów, obszar zieleni wysokiej o powierzchni 924,72 ha, 4-5 km długości i 2,5-3 km szerokości, położony między ulicą Puławską i Przyczółkowską.

11 sierpnia 1980 roku Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego utworzył rezerwat krajobrazowy pod nazwą „Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego”. Ochroną rezerwatową objęto obszar o powierzchni 902,68 ha.

Las Kabacki ma także bogatą historię związaną z ważnymi wydarzeniami historycznymi naszego kraju. W 1939 roku na jego terenie funkcjonowała tajna jednostka „Wicher”. Jej pracownicy w 1933 roku opracowali replikę kodującej maszyny „Enigma”.

W latach 1939-1944 na terenie dzisiejszego rezerwatu dokonano wielu zbrodni i kaźni, w wyniku których śmierć poniosło ponad 150 osób. Ślady tych haniebnych czynów to: pojedyncza mogiła  nieznanego powstańca z 1944 roku, mogiła zbiorowa kilkunastu Polaków rozstrzelanych w latach 1939-1944 oraz pomnik-mogiła 50 gwardzistów, 100 powstańców i osób cywilnych.

W sierpniu 1944 roku Kabaty były miejscem postoju i schronienia dużej grupy partyzantów (około 700 osób) zorganizowanej i dowodzonej przez ppłk „Grzymałę” – Mieczysława Sokołowskiego.

9 maja 1987 roku w południowo-zachodniej części lasu rozbił się samolot pasażerski Ił 62 „Kościuszko”. W wypadku zginęły 183 osoby. W miejscu katastrofy znajduje się pomnik ofiar, przy którym każdego roku odbywają się uroczystości upamiętniające to wydarzenie. 

Zbiorowiska roślinne

Zbiorowiska leśne zajmują około 95 proc. powierzchni Lasu Kabackiego. Gatunkami dominującymi, zarówno pod względem powierzchniowym, jak i miąższościowym, są: sosna zwyczajna, dąb szypułkowy i brzoza brodawkowata.

Dąb szypułkowy jest najliczniej i najczęściej występującym gatunkiem w Lesie Kabackim. Jego obecność stwierdzono na około 90 proc. włączeń drzewostanowych. Pod względem powierzchni i ważności przyrodniczej zajmuje drugie miejsce. Panuje na około 30 proc. powierzchni i stanowi 25 proc. miąższości. Rośnie najczęściej w drzewostanach mieszanych o zróżnicowanym wieku i złożonej strukturze warstwowej. W drzewostanach powyżej 80 lat, w których dominuje sosna, dąb występuje najczęściej w formie przestoi oraz w dolnej warstwie drzew.

Sosna zwyczajna występuje w 81 proc. ogółu drzewostanów. Zazwyczaj rośnie w drzewostanach mieszanych w towarzystwie domieszki dębu szypułkowego oraz pochodzących z samosiewu brzozy i osiki.

Brzoza brodawkowata pochodzi zazwyczaj z samosiewu. W Lesie Kabackim występuje około 70 proc. drzewostanów, na całym jego obszarze oraz we wszystkich siedliskach. Jest to bardzo częsty gatunek domieszkowy. W miejscach, gdzie jest gatunkiem panującym tworzy najczęściej drzewostany mieszane o małym zróżnicowaniu wiekowym, złożone zazwyczaj z jednej warstwy drzew, słabo rozwiniętego poszytu, o zadarnionym runie.

Wśród gatunków domieszkowych występujących na terenie rezerwatu wymienia się: topolę osikę, grab, świerk i buk pospolity. Inne gatunki drzew mają ograniczone znaczenie lasotwórcze. Niektóre są związane ze ściśle określonymi siedliskami, np. olsza czarna z grądami niskimi. Mały udział mają tu cenne gatunki liściaste takie jak: klony, wiązy, lipa drobnolistna czy jesion wyniosły. Teren porastają również gatunki obce dla naszych lasów, głównie kasztanowiec, dąb czerwony, czeremcha amerykańska i robinia akacjowa.

Pośród gatunków drzew i krzewów porastających teren Lasu Kabackiego trzy są objęte ochroną prawną. Są to: jarząb szwedzki, kalina koralowa i kruszyna pospolita. W warstwie krzewów występuje też leszczyna. W bogatym runie można spotkać bardzo rzadkie już rośliny objęte ochroną gatunkową, takie jak: lilia złotogłów, widłak goździsty, turzyca drżączkowata oraz łany konwalii majowej.

Świat zwierząt

Wśród ssaków zamieszkujących teren Lasu Kabackiego można wymienić: sarnę, dzika, lisa, jenota, borsuka, kunę leśną i domową, tchórza, łasicę, jeża wschodniego oraz dwa gatunki nietoperzy – nocka rudego i borowca wielkiego. Wśród drobnych ssaków zamieszkujących rezerwat można spotkać: zająca, wiewiórkę, mysz polną, darniówkę zwyczajną, nornicę rudą, ryjówkę aksamitną i malutką. Na terenach przyległych żyje nornik zwyczajny.

W rezerwacie występuje wiele gatunków ptaków leśnych np. kilka gatunków dzięciołów, świstunki, sikory. Na przylegających od południowej strony gruntach ornych i łąkach obserwuje się ptaki związane z polami np. skowronki, trznadlowate, natomiast zbiorniki wodne na północy sprzyjają występowaniu ptaków wodnych. Wśród bogactwa gatunkowego można wymienić m.in.:

• ptaki drapieżne: myszołowy, pustułki, krogulce, kobuzy,
• dzięcioły: duży, średni, dzięciołek, czarny, zielony,
• szpaki, wilgi,
• pokrzewki: czarnołbiste, jarzębatki,
• piecuszki, pierwiosnki, świstunki leśne,
• łuszczaki np. grubodzioby, gile oraz trznadle, ortolany,
• skowronki, lerki,
• pospolite ptaki wodne: krzyżówki, cyraneczki, łyski,
• mewy: śmieszki, srebrzyste, pospolite,
• kowaliki, pełzacze, pleszki, łozówki
• sowy: puszczyki, uszatki.
• sikory: bogatki, czarnogłówki, czubatki,
• krukowate: sójki, kawki, gawrony,
• drozdowate: kosy, śpiewaki, kwiczoły, paszkoty,

Gady w Lesie Kabackim są reprezentowane przez wszystkie gatunki rozpowszechnione na terenie naszego kraju, z wyjątkiem żmii zygzakowatej. Występują tu m.in.: jaszczurka żyworódka, jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny i zaskroniec zwyczajny. Żyją tu również prawie wszystkie gatunki nizinne płazów takie jak: traszka grzebienista, traszka zwyczajna, grzebiuszka ziemna, ropucha szara i rzekotka drzewna. Grupa żab zielonych jest najsilniej zagrożona, ponieważ wymagają utrzymania wysokiego poziomu wody przez długi okres czasu. Można tu jednaj spotkać: żabę jeziorkową, żabę trawną i żabę moczarową.

W rezerwacie stwierdzono obecność rzadkich gatunków zwierząt związanych ze świerkiem, który został tu wprowadzony sztucznie, bowiem naturalny zasięg jego występowania nie obejmuje Mazowsza. Przykładem rzadkiego gatunku owada jest rozpylak oraz ziemioródka skryta.

Spośród kózkowatych można tu zaobserwować kilka ciekawych gatunków takich jak: rzemlik, capoń, popielatka, obwężyn, dłużynka, kozinka oraz najmniejsza polska kózka – naliściec. Stwierdzono tu także wiele gatunków drapieżnych, jak biegacz zielonozłoty i tęcznik. Licznie występują tu koprofagi spełniające w lesie rolę sanitarną, w tym przede wszystkim chrząszcze z rodziny żukowatych z rodzaju żuk i plug.

Las Kabacki, jako miejsce rekreacji i edukacji

Las Kabacki jest miejscem niezwykle atrakcyjnym dla mieszkańców stolicy i okolic, a szczególnie dla osób mieszkających w jego bliskim sąsiedztwie. Jest miejscem spacerów i spotkań, uwielbiają go rowerzyści i biegacze, jest terenem wycieczek i masowych imprez kulturalnych i sportowych. Niezaprzeczalnymi walorami Lasu Kabackiego jest bliskie sąsiedztwo Parku Kultury i Wypoczynku w Powsinie oraz Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk.

W rezerwacie Las Kabacki obowiązują ścisłe zasady postępowania. Poruszać się tu można tylko po wyznaczonych szlakach, które dla wygody spacerowiczów, rowerzystów i biegaczy są szersze niż w innych lasach. W celu pełniejszego poznania kompleksu przygotowano dwie ścieżki przyrodnicze. Każda z nich ma za zadanie nauczyć rozpoznawania podstawowych gatunków drzew, krzewów i wybranych roślin zielonych, charakterystycznych dla określonych siedlisk. Spacer po każdej z nich jest również wspaniałą okazją do obserwacji różnych gatunków zwierząt i zjawisk przyrodniczych.

Ścieżka przyrodnicza nr 1 jest rozmieszczona na trasie 4 km i zawiera 12 przystanków: Gajówka, Buki, Drzewa i krzewy, Mieszkańcy lasu, Funkcje dróg leśnych, Szkodniki lasu i ich naturalni wrogowie, Grąd, Bór mieszany, Wiązy, Skraj lasu, Sukcesja i Leśniczówka.

Ścieżka przyrodnicza nr 2 jest przeznaczona dla bardziej zaawansowanych miłośników lasu. Jej długość to 4 km i składa się z 10 przystanków: Historia lasu, Jeziorko, Przebudowa drzewostanu, Chrust, Powalone drzewo, Mikoryzy, Ochrona fauny, Porosty, Pułapki feromonowe i Ochrona gatunkowa roślin.

Las Kabacki to także doskonałe miejsce do prowadzenia zajęć historycznych. Na jego terenie znajdowała się placówka BS 4 „Wicher”, która zajmowała się łamaniem niemieckich kodów szyfrowych podczas II wojny światowej. W sierpniu 1944 roku znalazła tu schronienie duża grupa partyzantów dowodzona przez ppłk. Mieczysława Sokołowskiego. Na obszarze dzisiejszego rezerwatu dokonano wielu zbrodni i kaźni, w wyniku których śmierć poniosło ponad 150 osób. Miejsca upamiętniające te wydarzenia można odwiedzić poruszając się specjalnie wyznaczonymi szlakami.

Na terenie rezerwatu można realizować wiele form aktywności wypoczynkowych o charakterze: wędrówkowym, edukacyjnym, piknikowym, sportowym i zdrowotnym. Przez Las Kabacki przebiegają trzy szlaki turystyczne:

• czerwony - biegnący z Pyr przez las, Powsin Park Kultury, aż do ścieżki rowerowej prowadzącej z Wilanowa do Powsina (9 km długości),
• zielony - prowadzący ze stacji Warszawa-Dawidy PKP przez teren lasu z zachodu na południowy wschód, do Ciszycy (10 km długości),
• niebieski - prowadzący z Kabat przez Las Kabacki, Konstancin-Jeziorną, Chojnowski Park Krajobrazowy, aż do stacji Zalesie Górne PKP (5 km długości)

Ważnym elementem rekreacji są ścieżki rowerowe, łączące się ze ścieżkami przebiegającymi przez teren Ursynowa.

W południowej części lasu umiejscowiony jest Park Kultury i Wypoczynku w Powsinie, gdzie znajdują się: odkryty basen kąpielowy, zespół domków turystycznych, wypożyczalnie sprzętu sportowego, pawilon rekreacyjno-sportowy z przyległymi kortami tenisowymi, punkty gastronomiczne, park linowy, boiska do koszykówki, siatkówki, kometki i plac zabaw dla dzieci. Dodatkową atrakcją Powsińskiego Parku Kultury jest muszla koncertowa, w której w sezonie letnim organizowane są różnego rodzaju koncerty i spotkania kulturalne.

Dużą atrakcją tych terenów jest również obecność Ogrodu Botanicznego PAN, w którym  organizowane są liczne imprezy, jak: „Dni różaneczników”, „Dni magnolii”, wystawy malarstwa, fotografii i roślin. To także znakomite miejsce wypoczynku, relaksu i bliskiego kontaktu z naturą.

Zagrożenia Lasu Kabackiego

Las Kabacki jest poddawany wielu przekształceniom, które dotyczą zmian jego funkcji oraz wiążą się z przebudową drzewostanów. Ich celem jest zwiększenie stopnia naturalności fitocenoz, poprawa stabilności drzewostanów i pełnienie funkcji pozagospodarczych. Do działań tych można też zaliczyć takie, które przygotowują rezerwat dla celów turystyki i rekreacji.  Niestety, niekiedy dochodzi do pogarszania stanu przyrody przez osoby korzystające z jego zasobów w sposób niewłaściwy, poprzez zaśmiecanie, rozdeptywanie nowych ścieżek czy niszczenie runa. Obecnie, zasadne wydaje się takie planowanie przekształceń, by las, w jak największym stopniu, zachował swój naturalny charakter.   

Wśród czynników zagrażających Lasowi Kabackiemu wymienia się:

• Osłabienie stabilności starszych drzewostanów, głównie drzewostanów z panującą sosną.
• Ekspansja obcych gatunków drzew, krzewów i roślin zielnych takich jak: niecierpek drobnokwiatowy, nawłoć kanadyjska, przymiotno roczne i łubin trwały. Część gatunków drzew i krzewów rosnących na terenie rezerwatu zostało tu wprowadzonych w celach dekoracyjnych (dąb czerwony, kasztanowiec, czeremcha amerykańska), inne rozprzestrzeniły się same (robinia akacjowa, klon jesionolistny, czasami czeremcha amerykańska).
• Szkody powstałe na skutek wzmożonego ruchu turystycznego (zaśmiecanie, niszczenie runa, zadeptywanie ścieżek, nie poruszanie się po wyznaczonych ścieżkach).
• Zagrożenia związane z ruchem samochodowym, związane z małą ilością miejsc do parkowania w okolicach kompleksu.
• Szkody powodowane przez szkodniki leśne i choroby.
• Zagrożenia powodowane przez niekorzystne warunki atmosferyczne, jak silne wiatry, burze.
• Brak możliwości swobodnej migracji zwierząt, na skutek ciągłej urbanizacji otoczenia lasu.

Sposoby ochrony

W 2016 roku Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Warszawie we współpracy z grupą naukowców i zarządzającym terenem, Lasami Miejskimi - Warszawa, przy współudziale lokalnych samorządów i społeczeństwa, opracował plan ochronny dla Lasu Kabackiego. Zaplanowane prace mają na celu przeciwdziałanie zagrożeniom związanym z obecnością gatunków niezgodnych z siedliskiem (obcych geograficznie i ekologicznie) oraz zniekształconą, w wyniku działalności człowieka, strukturą przestrzenną i wiekową drzewostanu.

Przed utworzeniem rezerwatu, na terenie Lasu Kabackiego prowadzono zwykłą gospodarkę leśną, która doprowadziła do uproszczenia jego składu gatunkowego i struktury w stosunku do układów naturalnych, co zagraża jego stabilności. Realizacja działań przewidzianych w planie ochrony pozwoli przebudować drzewostany w taki sposób, by  stały się one bardziej odporne na czynniki abiotyczne, choroby i szkodniki. W konsekwencji możliwe będzie stopniowe przekształcenie zbiorowisk leśnych w kierunku wielogatunkowych, zróżnicowanych wiekowo i wysokościowo drzewostanów, zbliżonych charakterem do lasów naturalnych.

W runie na terenie kompleksu występują rzadkie i chronione gatunki roślin i grzybów, których przetrwanie i rozwój są uzależnione od dostępu do światła. W tym przypadku konieczne jest przeprowadzenie cięć wybranych drzew zacieniających ich siedliska. Odpowiednio zaplanowane prace poprawią również warunki bytowania ptaków, płazów i gadów.

W ramach zaplanowanych prac co najmniej 20 proc. wyciętej masy drzew powinna pozostać w rezerwacie, bowiem zwiększenie zasobu martwego drewna, ma pozytywny wpływ na jego bioróżnorodność. Ponadto, martwe drzewa są dogodnym schronieniem dla drobnych ssaków, zwiększają retencję wody, pośrednio użyźniając siedlisko. W celu ochrony cennych gatunków awifauny lęgowej, na terenie rezerwatu pozostaną drzewa dziuplaste.

W miejscach, w których nie pojawią się naturalne odnowienia, planowane jest wykonanie nowych nasadzeń. Przewidywane są również zadania związane z usuwaniem obcych gatunków, jak robinia akacjowa, czeremcha, dąb czerwony czy klon jesionolistny, które zagrażają rodzimym gatunkom.

Prace związane z wycinką mają być wykonywane w okresie jesienno-zimowym, po okresie wegetacyjnym i zakończeniu sezonu lęgowego ptaków.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura: 

1. Środowisko przyrodnicze Lasu Kabackiego/ pod red. Zbigniewa Czerwińskiego, Danuty Czępińskiej-Kamińskiej, Romana Zielonego. Warszawa: Wydaw. SGGW, 2003.
2. Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 22 września 2016 r., publikowane w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego, poz. 8576
3. Uzasadnienie Zarządzenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 22 września 2016 r., publikowane w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego, poz. 8576

• Poprzedni artykuł