Gabriela Balicka – naukowiec i polityk

Szczegóły

Kategoria: Świat kobiet

Gabriela Balicka z Iwanowskich urodziła się 16 maja 1867 roku w Warszawie. Jej ojciec Antoni, lojalista, był wysokim urzędnikiem carskim. Matka Sybilla Rosenwerth pochodziła z rodziny ziemiańskiej i była właścicielką dóbr Wólka-Okrąglik na Podlasiu. Gabriela dość wcześnie straciła oboje rodziców. Miała siedem lat gdy zmarła jej matka i siedemnaście – gdy umarł ojciec. Mimo , że osierocona, nadal uczestniczyła w życiu elity ówczesnej Warszawy. Brała aktywny udział w kwestach dobroczynnych prowadzonych w trakcie Wielkiego Tygodnia w kościołach rzymskokatolickich.

W 1889 roku ukończyła pensję żeńską Emilii i Józefy Krajewskich w Warszawie i rozpoczęła studia na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu w Genewie. Była członkiem Zarządu Młodzieży Polskiej „Zet”. W 1890 roku uzyskała stopień bakałarza nauk przyrodniczych, a rok później poślubiła założyciela Zet-u, aktywistę politycznego i socjologa, Zygmunta Balickiego. Dzięki niemu nawiązała znajomości z działaczami narodowej demokracji, m.in. z Romanem Dmowskim. Zgodnie z opinią otoczenia, Zygmunt Balicki zdecydował się na małżeństwo głównie ze względów finansowych. Względy uczuciowe nie odegrały tu większego znaczenia, w przeciwieństwie do Gabrieli, która darzyła męża głębokim uczuciem.

W 1893 roku Gabriela Balicka uzyskała stopień doktora nauk przyrodniczych na podstawie pracy „Contribution a létude anatomique et systématique du genre Iris et des genres voisins” napisanej pod kierunkiem profesora Roberta Chodata. Była jedną z pierwszych Polek z wykształceniem uniwersyteckim, z tytułem doktora.

Po ukończeniu studiów pozostała w Genewie, gdzie zaangażowała się zarówno w pracę naukową (pracowała w laboratorium fizjologii roślin), jak i działalność w ZMP „Zet”. W 1895 roku towarzyszyła mężowi w podróży do Ameryki na XI Sejm Związku Narodowego Polskiego. Rok później małżonkowie przenieśli się do Monachium, gdzie Gabriela Balicka kontynuowała działalność naukową pod kierunkiem profesora Karla von Goebla. Prowadziła badania nad rozwojem woreczka zalążkowego u zrostopłatkowych, których efektem była praca opublikowana w 1899 roku we „Florze” pt.: „Contribution a létude du sac embryonnaire chez certain Gamopetales”. Nawiązała też współpracę z czasopismem „Stern”, jednym z pierwszych pism radykalnie feministycznych. Podzielała zdanie redakcji, że zaniedbywanie wykształcenia dziewcząt „dają pole do nadużyć tak okropnych, że wobec nich bledną katusze Dantejskiego piekła”.

W 1898 roku Baliccy zamieszkali w Dębnikach pod Krakowem. Przeprowadzka wynikała z konieczności opieki nad siostrą Gabrieli – Janiną Kossobudzką i jej mężem Konstantym, którzy zmagali się z chorobą zakaźną, prawdopodobnie dżumą lub cholerą. Zmarli w tym samym roku osierocając czworo dzieci, córkę Janinę i trzech synów: Konstantego, Tadeusza i Zbigniewa. Janinę wzięli pod opiekę Baliccy, choć do formalnej adopcji nigdy nie doszło.

W latach 1898-1906 Gabriela Balicka współpracowała z botanikiem, profesorem Emilem Godlewskim, seniorem. Efektem tych działań była publikacja dwóch prac „O rozkładzie i odtwarzaniu materii białkowatych u roślin”  (1903) i „Przyczynek do poznania fizyologicznej roli kwasu fosforowego w żywieniu się roślin” (1906). Ukazały się one w języku francuskim w rozprawach Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności w Krakowie.

Podczas pobytu w Dębnikach Grażyna Balicka brała też czynny udział w życiu społeczno-politycznym. Mieszkanie Balickich stanowiło centrum spotkań towarzyskich opcji narodowej. Małżonkowie nawiązali bliskie kontakty z rodziną Lutosławskich. Bywał u nich również Roman Dmowski, który, po powrocie z Brazylii, osiedlił się w Krakowie. Podczas swoich odwiedzin prowadził liczne dysputy z panią domu na temat emancypacji kobiet, ich roli społecznej i obowiązków małżeńskich. Był zwolennikiem tradycyjnego podejścia do  kwestii równouprawnienia. Na poparcie swojej tezy opowiadał anegdotę, jak to podczas wizyty w domu przyjaciela, którego żona była zaangażowana w sprawy społeczne, dostał spóźniony i do tego niesmaczny obiad – „oto rezultat tego, gdy kobiecie sprzykrzy się być kobietą” – puentował tę sytuację.

W 1906 roku Gabriela przeniosła się do Warszawy, gdzie już od roku przebywał jej mąż. W stolicy osiedlili się również Roman Dmowski i rodzina Lutosławskich. Mieszkanie Balickich, na ulicy Smolnej 10, podobnie jak w Krakowie, było centralnym punktem spotkań towarzyskich. Gabriela rozpoczęła pracę w powołanym w 1906 roku Towarzystwie Kursów Naukowych. Prowadziła tam wykłady z fizjologii roślin na Wydziale Rolniczym. Poza działalnością dydaktyczną propagowała wiedzę o wpływie związków chemicznych na wzrost roślin. Na podstawie doświadczeń przeprowadzanych w cieplarni Ogrodu Saskiego, udowodniła, że rozwój roślin zależy od dostępu do odpowiednich substancji chemicznych, jak azot, fosfor czy żelazo. W ten sposób stała się niejako propagatorką stosowania nawozów sztucznych w rolnictwie.

Satysfakcjonujące życie zawodowe nie szło jednak w parze ze szczęściem rodzinnym. W tym czasie małżeństwo Balickich praktycznie przestało istnieć, chociaż do formalnego rozpadu jeszcze nie doszło. Prawdopodobnie Zygmunt zwlekał z odejściem do czasu ślubu ich wychowanki, Janiny ze Stefanem Buszczyńskim, który odbył się w 1910 roku. W liście do znajomej Gabriela Balicka pisała: „Zapewne słyszała Pani o tym, co los mój i życie zdruzgotało do szczętu”. A gdy ta namawiała ją na wyjazd do Florencji, odpowiedziała – „To nie są rzeczy, które można by usunąć jakimś leczeniem klimatycznym, lub jakimkolwiek, moją wewnętrzną trującą atmosferę, już do końca życia wszędzie ze sobą zabiorę”. Dodatkowo trudna sytuacja finansowa zmusiła ją do szukania dodatkowych funduszy. Chwytała się wówczas wielu zajęć – badała pszenicę na Podolu, obserwowała liście buraków w majątku krewnych i przez kilka miesięcy pracowała w Berlińskim Ogrodzie Zoologicznym.

Po wybuchu I wojny światowej Gabriela Balicka pozostała w Warszawie i zaangażowała się w pracę Polskiego Czerwonego Krzyża. Działała również na polu oświaty, obejmując kierownictwo Seminarium dla Nauczycielek Ludowych, powstałe w  inicjatywy Towarzystwa Ochrony Kobiet. Bardzo przeżyła śmierć męża w 1916 roku. Według wspomnień wnuczek Mariana Lutosławskiego, do końca życia chodziła w żałobie.

W 1919 roku była jedną z ośmiu posłanek zasiadających w Sejmie Ustawodawczym. Startowała z listy Narodowego Komitetu Wyborczego Stronnictw Demokratycznych, z okręgu wyborczego nr 16 (miasto Warszawa), z trzeciego miejsca na liście, zaraz po Ignacym Paderewskim i Romanie Dmowskim. Pracowała w Komisji Konstytucyjnej i Komisji Oświatowej. Stała się też jedną z czołowych działaczek nowo powstałej Narodowej Organizacji Kobiet. Angażowała się w walkę na rzecz zniesienia ograniczeń praw obywatelskich kobiet oraz prawo dziecka do opieki państwa. Brała udział w dyskusjach dotyczących oświaty, postulując m.in. uwzględnienie wychowania narodowego w procesie kształcenia. Pracowała również nad projektem ustawy o ograniczeniach w sprzedaży napojów alkoholowych, która została przyjęta przez Sejm 23 kwietnia 1920 roku.

Od 1922 roku w Sejmie I kadencji działała w Komisji Konstytucyjnej i Komisji Oświatowej. Była jedyną kobietą w zarządzie Związku Ludowo-Narodowego. Poseł obozu narodowego Andrzej Wierzbicki, wspominając o Gabrieli Balickiej, pisał: „Miałem zaszczyt i szczęście zasiadać w Sejmie obok posłanki Gabrieli Balickiej, zasłużonej działaczki ruchu narodowego […] Jasny umysł, gorące serce, ugruntowane przekonania, ukochanie sprawy narodowej w najszlachetniejszym ujęciu, subtelność duszy kobiecej czyniły z niej zwierciadło sprawiedliwości, w którym znajdowały prawdziwe odbicie wypadki tamtych burzliwych czasów. To wielka szansa w życiu mieć obok siebie towarzysza pracy, z którym można przeprowadzić własny rachunek sumienia”. W kwestii oświaty ponownie zajęła się sprawą braku wychowania narodowego w polskich szkołach.

W Sejmie II kadencji (1928-1930) była jedyną reprezentantką kobiet opcji narodowej. Krytykowała politykę władz wobec szkolnictwa i nauczycieli, których spotykały represje za brak przynależności do obozu sanacji.

W następnej kadencji Sejmu, ostatniej w jej karierze politycznej, Gabriela Balicka krytykowała reformy ministra resortu Janusza Jędrzejewicza dotyczące polskiego szkolnictwa: ustawy o ustroju szkolnym z 1932 roku, ustawy o szkolnictwie prywatnym z 1932 roku, ustawy o szkołach akademickich z 1933 roku. Zwróciła uwagę na fakt zamykania wielu katedr, w tym jedynej w Polsce Katedry Historii Kultury na Uniwersytecie Jagiellońskim. Występowała przeciw wychowaniu państwowemu wprowadzanemu do szkół przez sanację oraz stosowaniu kar cielesnych w szkołach. Konsekwentnie krytykowała utworzenie w 1934 roku obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i złe traktowanie jego więźniów. Po raz kolejny włączyła się w pracę nad nową ustawą antyalkoholową.

Po 1935 roku Gabriela Balicka wycofała się z życia politycznego. Do wybuchu II wojny światowej mieszkała w Warszawie, razem ze swoją wychowanką Janiną i jej mężem Stefanem Buszczyńskim. Od połowy października 1939 roku przebywała w majątku Adama Sulikowskiego w miejscowości Popień, a następnie pod koniec 1940 roku przeniosła się do dworu w Górce Narodowej koło Krakowa, gdzie mieszkała aż do końca okupacji. Po wojnie pozostała w Krakowie.

Gabriela Balicka swoją działalnością potwierdziła, że kobieta, oprócz tradycyjnej roli narzuconej przez społeczeństwo, może z powodzeniem pełnić też inne role, w jej przypadku naukowca i polityka. W relacjach osób, które ją znały przewijały się wątki dotyczące jej niezwykłej inteligencji, pracowitości i zaangażowania. Jej życie to studium przypadku wkraczania kobiet do świata nauki i polityki, zarezerwowanego do tej pory wyłącznie dla mężczyzn. Do ostatnich dni swojego życia zachowała jasność umysłu, interesowała się powojennym życiem parlamentarnym.

Gabriela Balicka zmarła 19 lutego 1962 roku w Krakowie i została pochowana na Cmentarzu Rakowickim.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Luksa K.: Gabriela Balicka (1867-1962), naukowiec, posłanka Narodowej Demokracji. Wieki Stare i Nowe 2014, nr 6(11), s. 126-139.
2. Wiechnik O.: 100 lat praw wyborczych kobiet. Parasolki po raz pierwszy. Wysokie Obcasy 2018 nr 5(968), s. 21-23.
3. Brojek P.: Kobiety obozu narodowego. Gabriela Balicka – posłanka pionierka. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://prawy.pl/66284-kobiety-obozu-narodowego-gabriela-balicka-poslanka-pionierka/