Surhów rodziny Cieszkowskich

Szczegóły
Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

Dwór Cieszkowskich w Surhowie to przykład dobrze zachowanego klasycystycznego dworu z początku XIX wieku, o wysokich walorach architektonicznych. Projekt posesji przypisywany jest znanemu architektowi doby klasycyzmu Jakubowi Kubickiemu. Wnętrza zdobi polichromia włoskiego malarza Mikołaja Montiego.

Surhów to wieś położona w województwie lubelskim, powiecie krasnostawskim, pośród malowniczego krajobrazu Dołów Grabowieckich, w dolinie rzeki Wojsławki. W XVIII wieku była dziedzicznym majątkiem rodziny Kickich herbu Gozdawa. Na początku XIX wieku właścicielami dóbr zostali: Paweł Cieszkowski, dawny poseł na sejm, znakomity gospodarz zajmujący się hodowlą koni wraz z żoną, Zofią z Kickich, która jako wiano wniosła do małżeństwa  wieś Surhów. Z ich inicjatywy w latach 1813-1819 zbudowano tu przepiękny dwór, będący doskonałym przykładem skromnej siedziby wiejskiej  w formach dojrzałego klasycyzmu. Zespół pałacowy powstał w miejscu poprzednich siedzib, z których ostatnią był drewniany dwór Brzezickich, oddalony  nieco na wschód od zabudowań wiejskich, położony na niewielkim wzniesieniu, otoczony rozległym parkiem krajobrazowym.

Staraniem właścicieli wsi Pawła i Zofii Cieszkowskich w latach 1820-1824 został zbudowany Kościół parafialny rzymskokatolicki pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Łukasza - murowany, klasycystyczny.

W roku 1827, według spisu, we wsi było 27 domów zamieszkałych przez 206 mieszkańców.

Kompozycja bryły dworu i detale elewacji świadczą o doskonałym wyczuciu i talencie projektanta, którym prawdopodobnie był Jakub Kubicki - polski architekt, przedstawiciel klasycyzmu, uczeń Domenico Merliniego, autor m.in. placu Zamkowego w Warszawie (1818-1821).

Dwór jest zbudowany na rzucie prostokąta, parterowy, z piętrowym ryzalitem (występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach, stanowiący jego organiczną część) środkowym. Od frontu znajduje się portyk kolumnowy w wielkim porządku zwieńczony trójkątnie, a skrajne osie wyróżniono pseudoryzalitami (płaski, nieznacznie wystający przed lico sąsiadującej ściany, ryzalit). Od ogrodu ryzalit środkowy przecina w przyziemiu szeroki trójdzielny portfenetr (występujące
w pałacach z okresu XVII-XIX wieku wysokie okno sięgające od podłogi do sufitu, zabezpieczone zewnętrzną balustradą), na piętrze umieszczono okno weneckie (element architektoniczny w postaci zwieńczonego łukiem otworu okiennego oflankowanego dwoma mniejszymi prostokątnymi otworami), a zwieńczono szczytem schodkowym. Poza tym elewację tę ożywiono trójosiowymi pseudoryzalitami skrajnymi, w których środkowe okna umieszczono w płytkich wnękach ujętych kolumienkami. Wszystkie elewacje pałacu pokrywały jasne i gładkie tynki.

Układ wnętrz był charakterystyczny dla budowli tego typu, dwutraktowy
z westybulem na osi i salonem w trakcie ogrodowym. W latach 1818-1820 wnętrza otrzymały klasycystyczną  dekorację sztukatorską. Malowidła ścienne na niej wykonał, specjalnie sprowadzony z Włoch, malarz Mikołaj Monti. Salon został ozdobiony plafonem przedstawiającym scenę „Narodzin Jowisza”, na ścianie umieszczono malowidło ze sceną „Hektor ganiący Parysa”. Trójdzielne okno prowadzące na taras zostało ozdobione czterema herbami z popiersiami (niestety zaginęły) personifikacji czterech pór roku, które przypisuje się malarzowi włoskiemu Antoniemu Canovy. Sypialnię ozdobiono plafonem  przedstawiającym Amorka unoszącego Psyche. Interesujący ikonograficznie zespół malowideł ozdobił Salon Prawodawców – plafon przedstawiał „Nadanie 10 przykazań Mojżeszowi”, zaś na ścianach rozmieszczono sceny „Car Aleksander I nadający konstytucję Królestwu Polskiemu” i „Kazimierz Jagiellończyk nadający statuty nieszawskie”. W sąsiadującym pokoju Antoni Canova przedstawił na ścianach Jana III Sobieskiego jako zwycięzcę pod Wiedniem i księcia Józefa Poniatowskiego skaczącego do Elstery.

Dobra Surhów składały się w 1871 r. z folwarków Suchów, Augustówka i Dzierżawka. Rozległość folwarczna wynosiła 2967 mórg w tym:

  • folwark Surhów gruntów ornych i ogrodów mórg 504, łąk mórg 140, pastwisk mórg 15, lasu mórg 1598, zarośli mórg 25, nieużytków mórg 63, budynków murowanych 11
  • folwark Augustówka gruntów ornych i ogrodów mórg 379, łąk mórg 68, pastwisk mórg 3, nieużytków mórg 19, budynków murowanych 2, z drewna 2,
  • fo1wark Dzierżawka gruntów ornych i ogrodów mórg 126, łąk mórg 15, nieużytków mórg 12, budynków z drewna 2, płodozmian 10, polowy las nieurządzony.

W latach 40. XIX wieku majątek przejął syn Cieszkowskich, August (ur. w 1814 filozof, ekonomista i polityk, zm. 1894 r.), ożeniony ze stryjeczną siostrą Heleną Cieszkowską. Surhów niedługo pozostawał główną siedzibą rodziny, bowiem spadkobierca majątku August, mieszkał głównie w Wierzenicy
w Poznańskiem, gdzie pozostał również jego syn August Adolf, agronom, filozof i filantrop.

W dwudziestoleciu międzywojennym majątek nadal należał do rodziny Cieszkowskich, co potwierdziły badania znawców dziejów ziemiaństwa. Surhów był jednym z największych majętności i jego areał wynosił 1574 ha. Po bezpotomnej śmierci Augusta Adolfa w 1932 roku majątek, jako dzierżawę wieczystą, przejął Zygmunt Skolimowski. Rodzina ta zgromadziła we dworze znaczne zbiory biblioteczne, które w większości zostały przywiezione przez żonę Zygmunta Skolimowskiego. Wśród licznych obrazów zebranych przez rodzinę wyróżniały się dwa autorstwa Juliusza Kossaka. Wyposażenie pałacu zostało częściowo rozgrabione w 1939 roku, a pozostałe przedmioty przepadły w 1944 roku. Nowy właściciel mieszkał i gospodarował w Surhowie do 1944 roku.

Przed II wojną światową na terenie posiadłości istniała jeszcze inna zabytkowa budowla, a mianowicie spichlerz – zbudowany, podobnie jak dwór, na planie prostokąta, ozdobiony czterokolumnowym portykiem, kryty dwuspadowym dachem.

Dwór był częściowo uszkodzony podczas obu wojen światowych. Odrestaurowany w okresie międzywojennym (bez odtwarzania sztukaterii zdobiącej pierwotnie szczyt portyku, w którym znajdowała się tarcza herbowa otoczona rogami obfitości). Być może podczas tego remontu zamurowano częściowo portfenetr,  w drugich osiach od naroży i na piętrze ryzalitu w elewacji ogrodowej, zamieniając je na okna. Malowidła szczęśliwie przetrwały wojnę, ale pałac stracił całe wyposażenie. W 1945 roku majątek, jak wszystkie w ówczesnym okresie, został upaństwowiony. W Surhowie powstał ośrodek dla ociemniałych inwalidów wojennych; następnie Państwowy Zakład Specjalny dla Nieuleczalnie Chorych, w którym znalazło się miejsce dla ludzi głuchoniemych czy z chorobami psychicznymi. W 1953 roku chorymi zajęły się siostry ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, które podjęły pracę w charakterze pielęgniarek. W latach 1949-1954 dwór wyremontowano z przeznaczeniem na placówkę opieki społecznej. W latach 60. poddano konserwacji polichromię wewnątrz i zmieniono pokrycie dachu z gontu na blachę. W kolejnych latach pałac i park poddawane były sukcesywnej rewaloryzacji i modernizacji. W 1992 roku nastąpiła zmiana nazwy obiektu na Dom Pomocy Społecznej. Współcześnie w ośrodku hospitalizowane są osoby z chorobami psychicznymi.

Obecnie dwór otoczony jest parkiem krajobrazowy w stylu angielskim, z rozległym gazonem przed elewacją frontową, związanym kompozycyjnie z terenami dawnych ogrodów użytkowych, naturalnym kompleksem leśnym i zadrzewieniem łęgowym doliny rzecznej. W parku przeważają gatunki rodzime, z przykładami egzemplarzy pomnikowych.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to Twitter