Dwór w Oborach – między pałacem a dworem szlacheckim

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach…

Obory, miejscowość położona tuż przy granicy z Warszawą, słyną przede wszystkim z pięknego barkowego dworu ufundowanego przez rodzinę Wielopolskich herbu Starykoń. Pierwsze wzmianki dotyczące Obór i ich właścicieli pochodzą z 1433 roku. Przez cały XV i XVI wiek pozostawały one w rękach rodziny Oborskich, dopiero w 1643 roku przeszły na własność rodu Koniecpolskich, którzy nabyli drewniany dworek wraz z pobliskim folwarkiem Chabdzinek. Kilka lat później, to jest w 1653 roku majątek odkupił hrabia Jan Wielopolski, wojewoda krakowski, zręczny dyplomata, polityk i mąż stanu, właściciel wielu dóbr ziemskich, między innymi Wielopola i Pieskowej Skały. Po jego śmierci całe dziedzictwo przejął syn, Jan Wielkopolski jr., który dzięki swoim zdolnościom, wychowaniu i starannemu wykształceniu szybko stał się jednym z najwyższych urzędników królewskich w Polsce, bliskim i zaufanym współpracownikiem Jana III Sobieskiego. Nie bez znaczenia był tu również fakt wejścia w związki rodzinne z królem, na skutek małżeństwa z siostrą królowej, margrabianką Marią Ludwiką de la Grange d’Arquien.

Dobra oborskie były jedynie namiastką ogromnej fortuny rodu Wielopolskich, chociaż ze względu na bliskość królewskiego Wilanowa, nie przestawały interesować swoich właścicieli. Omawiany dwór zastąpił dawną drewnianą budowlę, która jak można przypuszczać była zbyt mało reprezentacyjna dla nowego nabywcy, a zwłaszcza dla kanclerza Jana (syna), który jako wielki entuzjasta kultury francuskiej, najchętniej widziałby na miejscu starego, tradycyjnego dworu szlacheckiego, nową modną siedzibę, służącą nie tylko potrzebom gospodarskim, ale i rekreacyjnym. Nowa posiadłość powstała najprawdopodobniej w latach 1681-1688. Była to budowla parterowa, wzniesiona na planie wydłużonego prostokąta, frontem zwrócona na zachód, pierwotnie nakryta czterospadowym dachem. Dziesięcioosiowa elewacja frontowa, z trójosiowym ryzalitem pozornym zwieńczonym trójkątnym frontonem pośrodku posiadała, jak na stosunkowo skromny program budowlany, dość bogatą dekorację. Ponadto architekturę dworu ożywiały kamienne obramowania okien, na których umieszczony był herb Wielopolskich. Z kamienia wykonany był także portal główny, który podobnie jak w przypadku obramowań okiennych zawierał w sobie tarczę ze znakiem rodowym. Wnętrza zawierały szereg barokowych portali pochodzących z końca XVII wieku oraz barkowe, rokokowe i klasycystyczne kominki.

Dwutraktowy układ pokoi, z obszerną sienią w trakcie frontowym, swym rozplanowaniem przypominał dwory zaprojektowane przez Tylmana z Gameren. Wprawdzie elewacja pozbawiona była schodów, ale inne analogie wskazują na autorstwo tegoż architekta. Ponadto jeden z jego zachowanych rysunków jest na tyle bliski dworowi w Oborach, że można go uznać za planowaną wersję tego budynku. Za potraktowaniem Obór jako budowli tylmanowskiej przemawiała też dekoracja architektoniczno-rzeźbiarska elewacji i wnętrza, która znajdowała swoje uzasadnienie w przeznaczeniu dworu raczej na miejsce wypoczynku, niż centrum posiadłości ziemskiej o funkcjach wyłącznie mieszkaniowo-gospodarskich. Kierunek ten jest także widoczny w umiejscowieniu dworu na specjalnym nasypie, w reprezentacyjnym podjeździe prowadzącym do wejścia, w szerokich schodach wiodących do głównych drzwi oraz szlachetnych proporcjach samej budowli.

Po śmierci kanclerza Jana Wielopolskiego w roku 1688 dobra oborskie wraz z całym majątkiem objął jego syn Franciszek, wojewoda sieradzki, a później krakowski, zmarły w 1732 roku. Następnie przeszły one na własność trzech synów: Karola, ordynata pińczowskiego oraz Hieronima i Jana. W 1738 roku właścicielem Obór został Hieronim Wielkopolski, piastujący kolejno godność koniuszego wielkiego koronnego, generała małopolskiego, starosty tarnowskiego i krakowskiego. W 1745 roku uzyskał rangę generała majora i szefa pułku gwardii królewskiej, a następnie generała lejtnanta wojsk koronnych i cześnika wielkiego koronnego. Odznaczał się on niezwykłą energią i przedsiębiorczością. Za czasów jego urzędowania Obory tętniły życiem. Założony przez niego browar produkował doskonałe piwo, które swym smakiem w niczym nie ustępowało bardzo popularnym wówczas piwom angielskim. Z jego osobą związana jest także budowa nowej oficyny ustawionej prostopadle do dworu i frontem zwróconej na północ. Była to konstrukcja prostokątna, parterowa z mieszkalnym poddaszem ukrytym w wysokim mansardowym dachu, z dwoma traktami pomieszczeń rozdzielonych korytarzem. Przypuszcza się, że powstała ona w drugiej połowie XVIII wieku.

Hieronim Wielkopolski zmarł w 1779 roku nie pozostawiając po sobie żadnego potomstwa, a Obory dożywotnio przeszły na własność wdowy po nim, Urszuli Potockiej, która swą żywiołowością i aktywnością dorównywała mężowi. Na podstawie zachowanych rachunków ustalono, że w latach 1785-1796 we dworze dokonano wymiany więźby dachowej i montażu nowego dachu mansardowego. Prawdopodobnie miało to związek z pożarem, który strawił znaczną część dworu. Dokonano także remontu obramień okiennych i drzwiowych, zwłaszcza wewnątrz budynku, wymieniono część kominków i pokryto strop jednego z narożnych pokojów plafonem o motywach arabeski powiązanej z czterema medalionami przedstawiającymi pory roku. Przypuszcza się, że to klasycystyczne malowidło mogło być autorstwa Łukasza bądź Antoniego Smuglewicza. Dokumenty archiwalne zawierają informację o kontrakcie zawartym z jakimś „Szmuglewiczem. Malarzem”. Ponadto wszystkie pomieszczenia otrzymały fasetowe stropy z profilowanymi gzymsami.

Po śmierci hrabiny Urszuli Wielopolskiej dwór w Oborach przeszedł na własność rodziny Potulickich herbu Grzymała. Pierwszym gospodarzem reprezentującym ten ród był hrabia Kasper Potulicki, a po jego śmierci w 1853 roku wszelkie dobra objął w posiadanie jego syn Włodzimierz. Właściwy zarząd nad majątkiem sprawowały jednak dwie siostry – Maria i Gabriela. Kolejnym właścicielem Obór był hrabia Mieczysław Potulicki, który przeprowadził gruntowną przebudowę dworu. Nad całością prac remontowych czuwał znany warszawski architekt, Władysław Marconi. Pod jego kierunkiem dobudowano kaplicę oraz ryzalit mieszczący klatkę schodową. Równocześnie zajęto się przebudową samego wnętrza budynku, dostosowując je do potrzeb obecnych mieszkańców. Kolejnymi właścicielami posiadłości byli hrabia Henryk Potulicki, a następnie jego żona Maria ze Stroynowskich. W tym czasie nie podjęto we dworze większych przedsięwzięć budowlano-remontowych, z wyjątkiem zamurowania drzwi znajdujących się we wschodniej części dworu i przerobienia ich na okno.

Dwór w Oborach szczęśliwie uniknął zniszczeń wojennych. W 1945 roku ulokowano w nim przedszkole dla dzieci pracowników miejscowej stadniny koni, a wkrótce ośrodek dworski wraz z parkiem zostały przejęte przez Zarząd Główny Związku Literatów Polskich i urządzono w nim Dom Pracy Twórczej. Sam dwór, jak również znajdujący się w pobliżu budynek administracyjny zostały poddane renowacji. Dom Pracy Twórczej w Oborach odwiedziło wielu znamienitych literatów, m.in.: Julian Tuwim, Jan Brzechwa, Igor Newerly, Tadeusz Konwicki, Jerzy Andrzejewski, Mieczysław Jastrun czy bracia Kazimierz i Marian Brandysowie. Powstało tutaj bardzo wiele ważnych utworów literackich, m.in.: poemat „Wisła” Władysława Broniewskiego, „Elegia oborska” Stanisława Grochowiaka czy obszerne fragmenty „Dzienników” Jerzego Andrzejewskiego. Tu rodziły się także scenariusze filmowe, a Matka Boska Oborska, której figurka umiejscowiona jest na tyłach posiadłości, pojawiała się w licznych wierszach naszych rodzimych twórców. Do końca lat 70., Obory były miejscem azylu od potyczek politycznych, a także miejscem integracji środowiskowej. Dopiero głębokie podziały, jakie nastąpiły w latach 80. spowodowały, że dom przestał pełnić swoją funkcję integracyjną, a zaczął wyrażać rozłam tej grupy społecznej. Szczęśliwie po kilku latach wszystko do normy.

Wielką ozdobą Obór jest obszerny park z licznymi okazami starodrzewu. Sąsiaduje on ze stawami połączonymi ze sobą kanałami oraz podmokłym lasem olchowym. Sam dwór ma charakter wyjątkowy, wysuwający go na czoło współczesnych mu rezydencji wiejskich. Na podkreślenie zasługuje fakt, że jest to jedyny znany i zrealizowany projekt dworu autorstwa Tylmana z Gameren, pełen wyróżniających go wartości estetycznych i użytkowych. Specyfika tego budynku odzwierciedla się także w jego formie pośredniej pomiędzy pałacem a dworem szlacheckim. Dodatkowo wziąwszy pod uwagę względnie dobry stan zachowania oraz stosunkowo małe ilości prac renowacyjnych można go uznać za czołowy obiekt wśród świeckich rezydencji wiejskich XVII wieku, dorównujący swoją rolą i znaczeniem innym, większym i bardziej okazałym budowlom tych czasów.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Zienc A.: Dwór w Oborach. Biuletyn Historii Sztuki 1962 nr 2, s.188-199.
2. Jaroszewski, T.S.: Pałace i dwory w okolicach Warszawy. Warszawa: Wydaw.Nauk. PWN, 1992.
3. Libicki, Piotr Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu: (obecne województwo mazowieckie). Poznań: "Rebis", 2009.
4. http://pisarze.pl/publicystyka/269-leszek-uliski-dwor-w-oborach.html