XIX-WIECZNY DWÓR W PRZYSUSZE - MIEJSCEM PAMIĘCI OSKARA KOLBERGA

Szczegóły
Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

Klasycyzujący dwór w Przysusze został wzniesiony około połowy XIX w. przez Dembińskich. Pozostawał siedzibą rodziny do 1945 r. Dzięki swemu przeznaczeniu – na Muzeum Oskara Kolberga - został odrestaurowany i ocalony od zapomnienia.

Przysucha to miasto powiatowe w woj. mazowieckim. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1490 r. Potem przez kilka wieków miejscowość nie miała wielkiego znaczenia. Dopiero na początku XVIII w., kiedy jej właścicielem został Antoni Czermiński, kasztelan małogoski i stolnik sandomierski, nastąpił znaczny jej rozwój. Z jego inicjatywy założono w Przysusze ośrodek przemysłowy. Po śmierci Czermińskiego w 1729 r. dobra odziedziczyła jego żona Urszula, która wychodząc powtórnie za mąż za Jana Dembińskiego herbu Rawicz przeniosła własność majątku na tę rodzinę. I to właśnie Urszuli Dembińskiej Przysucha zawdzięcza swój rozwój gospodarczy i kulturalny – w mieście prężnie działał zakład zajmujący się przeróbką żelaza, który napędzał miejscową gospodarkę i przyciągał wyspecjalizowanych w różnych dziedzinach fachowców. Tym sposobem zamieszkał tu m.in. pochodzący z Niemiec znany twórca map oraz geolog, Juliusz Kolberg (był kierownikiem owych zakładów hutniczych). Jego syn, Oskar Kolberg, zdobył wielkie uznanie jako badacz folkloru ziem polskich.

W XVIII i XIX w. Przysucha stała się ważnym ośrodkiem przemysłu górniczo-hutniczego

Warto dodać, że jeszcze za czasów wcześniejszych właścicieli w Przysusze - w 1627 r. -  powstał pierwszy drewniany dwór wybudowany z modrzewia. Znajdowały się w nim cztery pokoje, trzy izby, garderoby, gabinet, skarbczyk, spiżarnia i piwnice. Nieopodal dworu stał budynek kuchenny z piekarnią, wozownia, obora, budynek folwarczny i stajnie.

Po rozbiórce dworu drewnianego, Juliusz Dembiński wzniósł murowaną siedzibę (ok. 1870 r.) na fundamentach dawnego magazynu żelaza. Powstał wówczas klasycystyczny parterowy dwór, który z biegiem lat został co najmniej dwukrotnie rozbudowywany: w II poł. XX w., na początku i w latach 30. XX w. Dwór zbudowany został w malowniczym parku, zaprojektowanym i urządzonym w latach 1900-1901 przez ogrodnika, planistę Teodora Chrząńskiego, autora parków w Nadułkach, Chojnowie i Skolimowie.

Zachowany do dziś dwór w Przysusze to budowla dość skromna, parterowa na rzucie prostokąta, zaprojektowana od strony frontowej oraz ogrodowej, wzbogacona o piętrowy ryzalit środkowy od frontu i ogrodu, zwieńczony trójkątnym naczółkiem. Na początku XX w. architekt Józef Huss – autor m.in. dworu w Wilkowie w powiecie grójeckim powiększył dwór o dwa skrzydła: obszerne piętrowe od zachodu, nakryte  czterospadowym dachem, i mniejsze, parterowe od wschodu, nakryte również czterospadowym wysokim dachem z wystawkami mieszkalnego poddasza. Część piętrowa mieściła niegdyś sypialnie dawnych właścicieli, podczas gdy parterowa – pomieszczenia recepcyjne. We wnętrzach sklepienie kolebkowe oraz przyścienne filary.

W latach 1929-1931 we dworze mieszkała polska tancerka i aktorka Loda Halama, której pierwszym mężem był Andrzej Dembiński.  Wzięła z nim ślub w 1929 roku, gdy miała 18 lat. Małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1931 r. Artystka odwiedziła ponownie Przysuchę w 1985 r.

Dwór, choć nie należy do najpiękniejszych siedzib, jest dobrą ilustracją natury polskiego dworu, budowli, która w miarę upływu czasu rozrasta się, zyskuje nowe przybudówki, skrzydła, a wszystko, by pomieścić wygodnie nowe pokolenia zamieszkującej go rodziny.

W elewacji ogrodowej posiadłości urządzono taras. Przy zajeździe pod dwór znajduje się dawny budynek administracji, zbudowany na początku XX w. Po drugiej stronie drogi prowadzącej do dworu mieściły się budynki folwarczne. Przed reformą rolną majątek liczył 3000 hektarów, głównie lasów.

Przysucha aż do 1945 r. pozostawała własnością  rodziny Dembińskich herbu Nieczuja. Ostatnim właścicielem był Henryk Dembiński (1911-1986).  W styczniu 1945 r. Niemcy zajęli pierwsze piętro dworu. Rodzina, która jeszcze wtedy mieszkała w rezydencji, znalazła schronienie w piwnicy, w której spędzili prawie dwa tygodnie. W nocy z 15 na 16 stycznia, Niemcy opuścili dwór i teren Przysuchy. Dembińscy wreszcie mogli szykować się do wyjazdu i ucieczki z terenu rezydencji, ale już następnego dnia wtargnęli Rosjanie. Henryka Dembińskiego wzięli na przesłuchanie, a majątek rodu przywłaszczyli. Rodzina przeniosła się do budynku administracyjnego.

Po II wojnie światowej we dworze mieściły się urzędy administracji państwowej i biblioteka. W 1989 roku dwór Dembińskich został odrestaurowany na cele muzealne - na parterze stworzono Muzeum poświęcone Oskarowi Kolbergowi – wybitnemu polskiemu etnografowi, folkloryście i kompozytorowi. Muzeum otwarto w 1990 roku. Dziś można tam podziwiać efekty jego pracy .

Wyodrębnioną część stałej ekspozycji muzealnej stanowi wystawa poświęcona dziejom Przysuchy w okresie XVIII-XX w., prezentująca historię dworu i jego właścicieli - Dembińskich, przez ponad 200 lat związanych z Przysuchą, fotografie ich posiadłości (w Rusinowie i Szczekocinach), fundowanych przez Urszulę Dembińską kościołów i pomników nagrobnych (Sędziszów, Szczekociny, Przysucha). W muzeum zaprezentowano także materiały źródłowe do dziejów Przysuchy (np. kopia przywileju lokacyjnego Augusta III z 16 stycznia 1745), mapy i plany, materiały ikonograficzne, dokumenty dot. osadnictwa w Przysusze ludności niemieckiej i żydowskiej. Eksponowane zbiory pozyskano z archiwów, bibliotek i muzeów oraz z zasobów rodziny Dembińskich.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to Twitter