Ryszard Manteuffel-Szoege

Szczegóły

Kategoria: Zasłużeni Polacy

Po śmierci ojca w 1918 roku wraz z matką przeniósł się do Warszawy, gdzie rozpoczął naukę w gimnazjum jako uczeń Wojciecha Górskiego. W 1920 roku w czasie ofensywy bolszewickiej wstąpił ochotniczo do wojska i wraz z 201 pułkiem artylerii polowej walczył pod wodzą pułkownika Koca, aż do całkowitego zawieszenia broni.

Jesienią 1921 roku po zdaniu matury wstąpił na Wydział Rolny Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. „Już od młodych lat pragnąłem zarządzać dużym majątkiem rolnym, a takiego nie posiadaliśmy. Pociągały mnie również stale sprawy organizacji oraz ekonomiki gospodarstw rolnych. Przykładałem się też później do tego przedmiotu na Uczelni, i tu wybiegałem już w mej autobiografii znacznie naprzód. Kierownikiem Zakładu Ekonomiki Gospodarstw Rolnych był w tym czasie wybitny ekonomista rolny profesor Stefan Moszczeński. Toteż byłem szczęśliwy, gdy na początku trzeciego roku studiów Profesor zaproponował mi, bym został jego młodszym asystentem. Pracowałem na tym stanowisku przez trzy lata i wtedy podjąłem decyzję, by zostać pracownikiem naukowym” – wspominał. Wyrazem szczególnego zainteresowania ekonomicznymi zagadnieniami działalności gospodarczej było także podjęcie nauki w Wyższej Szkole Handlowej.

Po ukończeniu studiów w 1926 roku Ryszard Manteuffel nie zdecydował się na dalszy pobyt na uczelni, lecz powrócił do rolnictwa, kierowany potrzebą wzbogacenia umiejętności praktycznych. Pracował jako praktykant i zarządca majątku Hieronimów, administrator majątku Gradów i dóbr Słomianka- Zabudów.

W 1935 i 1937 roku odbył dwa półroczne studia zagraniczne w Niemczech, Austrii, Francji, Belgii, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii, gdzie miał możliwość poznania wszystkich liczących się wówczas w Europie Zachodniej instytutów i uniwersytetów zajmujących się problemami ekonomiki i organizacji rolnictwa. Szczególnie kontakt z takimi sławami jak profesor Ernest Laur i profesor Fryderyk Areboe wywarł szczególny wpływ na jego pojmowanie gospodarstwa rolnego i rachunku ekonomicznego. W tym czasie przygotował również rozprawę doktorską, której rękopis zaginął w czasie wojny.

Po udziale w kampanii wrześniowej jako dowódca plutonu I Pułku Ułanów Krechowieckich, internowaniu na Litwie i aresztowaniu w Estonii w czasie próby przedostania się na Zachód, przez trzy lata pełnił funkcję agronoma rejonowego na Litwie i Żmudzi. Jednocześnie działał konspiracyjnie w Armii Krajowej i w ruchu oporu. Po rozbrojeniu w 1944 roku przez Armię Radziecką i odrzuceniu propozycji wstąpienia do Armii Berlinga, przez trzy lata przebywał w obozie w Riazaniu.

Po powrocie do kraju w 1947 roku już jako dojrzały i ukształtowany światopoglądowo i politycznie człowiek podjął właściwą pracę naukową. To właśnie jego dość skomplikowana droga życiowa wywarła zasadniczy wpływ na charakter przyszłych prac naukowych, które zawsze były syntezą gruntownej wiedzy teoretycznej i praktycznej. Początkowo pracował w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, a następnie do końca 1958 roku był zatrudniony w nowoutworzonym Instytucie Ekonomiki Rolnej. W 1948 roku powrócił do Katedry Ekonomiki Gospodarstw Rolniczych SGGW. W tym samym roku obronił też pracę doktorską na Uniwersytecie Poznańskim u profesora Wiktora Schramma zatytułowaną „Próba znalezienia metody organicznej dla opłacalności poszczególnych gałęzi gospodarstwa wiejskiego”. W 1950 roku został mianowany zastępcą profesora i objął stanowisko kierownika Katedry Ekonomiki Gospodarstw Rolniczych SGGW. Jak pisał: „Zostałem zaskoczony tą propozycją. Był to w tym czasie w Polsce tzw. okres „błędów i wypaczeń”, nazywany potocznie okresem stalinowskim. Miałem w tym czasie, wg mojej oceny, moc czarnych plam w mojej „ankiecie personalnej”. Dziadek – wielki „obszarnik” na kresach inflanckich. Ja – oficer kawalerii, AK-owiec wileński, praktykujący katolik, członek korporacji studenckiej „Arkonia”. Byłem zdumiony […]Na to Dyrektor Tepicht zapytał, czy pamiętam, jak przed paru laty, gdy mnie odwiedził w Instytucie, zauważył na moim stole pasmo papieru zapisanego maczkiem, coś takiego jak znany powszechnie więzienny „gryps”. Gdy mnie zapytał, co on oznacza, wyjaśniłem mu, że gdy znajdowałem się w Riazaniu, mając dużo czasu układałem sobie rozwiązania różnych trudnych problemów z zakresu ekonomiki rolnej […] Ponieważ przywiązywałem dużą wagę do tej koncepcji, główne jej zasady spisałem na tym grypsie i wtopiłem w mydło, w nadziei, że mydła mi nie odbiorą […] Gdy skończyłem swoje wyjaśnienia p. Tepicht powiedział tylko: „i dlatego proponuję Panu stanowisko zastępcy profesora w SGGW” […] Jeśli znajdując się w Riazaniu w obozie internowanych, zamiast histeryzować lub grać w karty, zajmowałem się zagadnieniami naukowymi i tak mi zależało na tym, by tych koncepcji nie zgubić, że z obawy przed konfiskatą zatopiłem tę notatkę w mydło, świadczy o tym, że jestem prawdziwym naukowcem, a on właśnie takich poszukuje […]”.

Tytuł profesora nadzwyczajnego Ryszard Manteuffel otrzymał w 1955 roku, w 1960 roku uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk rolniczych, a trzy lata później tytuł profesora zwyczajnego. W 1966 roku został wybrany członkiem korespondentem, a w 1971 członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk.

Liczne kontakty zagraniczne oraz udział w kongresach międzynarodowych znacznie wzbogaciły wiedzę Profesora. Na Jego dorobek naukowy składają się setki publikacji, w tym około 30 książek i ponad 1400 prac naukowych i artykułów popularnonaukowych. Ważne miejsce zajmują w nich podręczniki oraz skrypty, które cieszyły się powodzeniem nie tylko wśród studentów, ale i pracowników naukowych, menadżerów oraz osób publicznych odpowiedzialnych za sektor rolny. Tematyka tych prac dotyczyła głównie zagadnień związanych z ekonomiką, organizacją, zarządzaniem i kierowaniem przedsiębiorstwami i gospodarstwami rolniczymi, organizacją pracy i rachunkowością

Poglądy Profesora na temat ekonomiki i organizacji rolnictwa w ciągu lat uległy pewnym przeobrażeniom. Początkowe, typowo analityczne podejście do gospodarstwa rolnego ustąpiło miejsca traktowaniu go jako organicznej całości: „gospodarstwo nie jest sumą działalności produkcyjnych, ale organiczną całością składającą się z oddzielnych, ściśle z sobą powiązanych i od siebie uzależnionych działalności produkcyjnych”. Obszar jego zainteresowań naukowych wiązał się z zagadnieniami rozmieszczenia przestrzennego produkcji rolniczej, polityki gospodarczej, prognozowania rozwoju rolnictwa. Zajmował się również kalkulacjami rozdzielczymi, rachunkiem kosztów jednostkowych, koncepcją kalkulacji organicznych i popularyzacją kosztów specjalnych. Dążył do wprowadzenia do polskiej ekonomiki rolnej kategorii zysku brutto oraz organizacji techniki planowania programu. Problemy te znalazły odzwierciedlenie między innymi w jego pracy „Rachunkowość rolnicza”.

Jedną z istotnych dziedzin działalność naukowej Ryszarda Manteuffla były prace z zakresu organizacji przedsiębiorstwa rolniczego. Propagował on racjonalne podejście do procesów produkcyjnych w rolnictwie, zwalczał tendencje do gigantomanii i nieefektywne formy uprzemysławiania produkcji rolnej, zwłaszcza zwierzęcej, opowiadał się za ochroną środowiska rolniczego. Wprowadził podział produkcji artykułów na takie, w których ziemia występuje jako środek produkcji oraz takie, dla których stanowi ona jedynie miejsce produkcji. Wiele uwagi poświęcił także pracom prognostycznym. Do jego zasług należy uporządkowanie pojęć i definicji w ekonomice i organizacji rolnictwa oraz wprowadzenie niektórych wskaźników cen i współczynników.

Okoliczności, w jakich przyszło pracować Profesorowi wymagały elastycznego podejścia do rozwiązywania problemów rolnictwa. Wykazywał on w tych warunkach niezmiennie wysokie poczucie realizmu, co znalazło odzwierciedlenie w jego pracach naukowych i publicystycznych. Propagował koncepcie, których realizacja przebiegała, jeśli nie z maksymalną korzyścią, to przynajmniej bez szkody dla rozwoju rolnictwa.

Wyrazem uznania dla dorobku Ryszrda Manteuffla było uhonorowanie go tytułem doktora honoris causa przez Akademię Rolniczą w Lublinie, Akademię Rolniczą w Poznaniu, SGGW oraz Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn. Otrzymał szereg odznaczeń państwowych, w tym Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski z Gwiazdą oraz Srebrny i Złoty Krzyż Zasługi, a także społeczno-zawodowych, między innymi Medal Komisji Edukacji Narodowej. Pełnił wiele zaszczytnych funkcji naukowo-społecznych. Był Przewodniczącym Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN, Przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Ekonomiki Rolnictwa, Przewodniczącym Międzynarodowego Centrum Naukowej Organizacji Pracy w Rolnictwie (CIOSTA), członkiem Rady Krajowej PRON, członkiem Rady Konsultacyjnej przy Premierze, członkiem Rady Gospodarki Żywnościowej przy Premierze oraz Przewodniczącym Rady Naukowej Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych.

Profesor był nie tylko organizatorem życia naukowego, ale także życia towarzyskiego. „W gościnnym domu państwa Manteufflów wydawane były liczne przyjęcia, a księga gości posiadała kilka tomów. Pamiętamy go jako wspaniałego wodzireja na organizowanych w Szkole balach, a także gospodarza skromniejszych, lecz również uroczystych spotkań towarzyskich […]” – wspominał Tadeusz Rychlik. Do jego szczególnych zainteresowań należało jeździectwo. „W okresie 25 lat od 1927-1981 roku wszystkie urlopy spędzałem wspólnie z moją żoną Elżbietą z Mickiewiczów, na rajdach konnych po kraju […] Odwiedziliśmy między innymi wszystkie stadniny koni oraz stacje ogierów w kraju. W czasie tych rajdów przejechaliśmy konno ponad 17 tysięcy kilometrów”.

W ostatnich latach życia opublikował dwie książki spoza swojej dyscypliny naukowej: „Filozofia rolnictwa” oraz „Moja filozofia życia”, które spotkały się z życzliwym przyjęciem czytelników oraz prasy zawodowej. Rozpoczął też pracę nad publikacją „Inflanty i Inflantczycy”, która zawierała wspomnienia o wybitnych przedstawicielach swojego rodu oraz Inflantach, dawnej dzielnicy Polski.

Profesor Ryszard Manteuffel-Szoege zmarł 5 października 1991 roku w Warszawie.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Kozioł J.: Ryszard Manteuffel (1903-1991) autorytet naukowy, społeczny i moralny. Rocznik Mazowiecki 2008 t.20, s.118-121.
2. Grochowski Z.: Ryszard Manteuffel-Szoege (1903-1991). Nauka Polska 1992 nr 3, s.183-185.
3. Rychli T.: Ryszard Manteuffel (1903-1991). Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 1992 nr 1/3, s.3-8.
4. Ryszard Manteuffel-Szoege: szkic autobiograficzny. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1989 nr 4.