Skarby polskich lasów

Szczegóły

Kategoria: Natura i my

Poziomki, jeżyny i jagody – skarby polskich lasów - smaczne, niskokaloryczne, a przede wszystkim bardzo zdrowe. Są źródłem witamin i minerałów, wykazują właściwości lecznicze i doskonale sprawdzają się w kuchni.

Borówka czernica

W Polsce borówka czernica (Vaccinium myrtillus) należy do najważniejszych owoców leśnych i występuje na powierzchni 11 proc. naszych lasów. Jest to niska, rozłożysta krzewinka, osiągająca wysokość 20-60 cm. Kwiaty pojawiają się w kwietniu i maju, wkrótce po wiosennym rozwoju liści i są chętnie oblatywane przez pszczoły. Okres owocowania trwa od początku czerwca do końca września, a w górach nawet dłużej. Roślina porasta lasy sosnowe, sosnowo-świerkowe i sosnowo-jodłowe, rzadko mieszane. Preferuje gleby zasobne w składniki mineralne o wyraźnym kwaśnym odczynie. Pełni ważną rolę w biocenozie lasu, bowiem sprzyja tworzeniu się próchnicy w podłożu i chroni je przed intensywnym nasłonecznieniem i nadmiernym wysuszeniem.

Owoce borówki czernicy zawierają około 20-30 proc. cukrów, barwniki antocyjanowe, pektyny, garbniki (ok. 10 proc.), kwasy organiczne (benzoesowy, bursztynowy, cytrynowy, jabłkowy), sole mineralne (m.in. potas, wapń, fosfor, magnez, żelazo, cynk, miedź, lit, mangan, molibden), saponiny, witaminy (C, B1, B2, B6, PP, D, E) oraz prowitaminę A (karetonoidy).  W liściach, obok barwników i garbników, występuje inozyt, substancja wpływająca na obniżenie poziomu cukru we krwi.

Dzięki zawartości glikokininy, substancji o działaniu podobnym do insuliny, czarne jagody w połączeniu z innymi ziołami (np. ziele rutwicy, liście orzecha, strąki fasoli, korzeń cykorii, nasiona gorczycy białej) mogą być traktowane jako  jeden ze środków przeciwcukrzycowych. Liście borówki wykazują właściwości łagodnie zapierające i przeciwbakteryjne. W niektórych przypadkach świeże jagody działają lekko przeczyszczająco, natomiast w formie suszonej niosą pomoc przy biegunce. Czernice niszczą wiele bakterii chorobotwórczych obecnych w naszym organizmie, nawet tych odpornych na antybiotyki, ak: Shigella, Salmonella, Escherichia coli, Streptococcus. Działają przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie.

Zawarte w czarnych jagodach związki wykazują też pewne właściwości karetonoidów i witaminy A. Potrafią wiązać toksyny bakteryjne i inne szkodliwe substancje w przewodzie pokarmowym, utrudniając ich wchłanianie i ułatwiając wydzielanie. Owoce te są wykorzystywane przy nieżycie żołądka i jelit, uszkodzeniach błon śluzowych, przy niewielkich krwawieniach wewnętrznych, zatruciach toksynami, owrzodzeniach okrężnicy, miażdżycy, nadciśnieniu, kłopotach z krążeniem, niektórych schorzeniach wątroby (niedobór żółci) i trzustki (cukrzyca).

Borówka czernica jest polecana dla osób z wadami wzroku, chorobami oczu i dla tych, które słabo widzą po zmroku. Zawarte w nich antocyjany zwiększają drożność naczynek krwionośnych obecnych w gałce ocznej. Udowodniono również, że wyciąg z owoców zwiększa pole widzenia u osób z krótkowzrocznością i jaskrą.

Jako lek sprawdza się napój sporządzony z 1-2 łyżek suszonych owoców, zalanych szklanką gorącej wody i gotowany przez 5-7 minut. Powinno się go spożywać 2-3 razy dziennie (ćwierć do pół szklanki), po posiłkach.

Poziomka

Poziomkę znali już ludzie pierwotni, dla których owoce runa leśnego stanowiły ważną część pożywienia. Obecnie uprawiane odmiany wywodzą się od dzikiego gatunku zwanego poziomką pospolitą Fragaria vesca L. Badania archeologiczne wykazały, że owocami tej rośliny odżywiały się również małpy człekokształtne. Jej lecznicze właściwości po raz pierwszy opisał Apulejusz, pisarz rzymski z II w n.e. W średniowieczu uprawiano ją zarówno jako roślinę leczniczą (przede wszystkim jako lek moczopędny), jak i ozdobną.

W lecznictwie ludowym owoce poziomki pospolitej były stosowane jako środek napotny, moczopędny, w chorobach wątroby, nerek, niedokrwistości, gruźlicy płuc i w bezsenności. Kłącza i rozłogi wykorzystywano w leczeniu dolegliwości reumatycznych.

Poziomka to bylina o wysokości 5-20 cm, kwitnie w maju i czerwcu, a owoce dojrzewają w 3-4 tygodnie od rozwinięcia kwiatów, przy czym czas ten jest w dużej mierze uzależniony od warunków atmosferycznych. Zielone, nieprzebarwione, zdrowe liście można zbierać ze stanu dzikiego przez cały okres wegetacji. Należy je suszyć w warunkach naturalnych, w cieniu i w przewiewie. Owoce powinno się zbierać się w pogodny, słoneczny dzień, najlepiej w godzinach rannych lub wieczornych, przed opadnięciem rosy i suszyć w temperaturze podwyższonej. Ważne, by w momencie zbioru były w pełni dojrzałe, wtedy nabierają właściwego smaku i aromatu. Surowce należy przechowywać w półszczelnych opakowaniach.

W Polsce poziomkę dziko rosnącą można spotkać na terenie całego kraju. Największe skupiska występują w rejonach północno-wschodnich i południowych. Roślina dobrze rośnie na stanowiskach silnie nasłonecznionych, więc często można ją spotkać na zrębach, w lukach i na obrzeżach lasów oraz w prześwietlonych drzewostanach.

Oprócz aromatycznych owoców poziomka dostarcza również innych surowców wykorzystanych w lecznictwie – liści i korzeni. W liściach występuje około 6 proc. garbników pirokatechinowych, flawonoidy (kwercetyna, rutyna), kwasy organiczne, glikozydy, ślady olejku eterycznego i sole mineralne, natomiast korzenie zawierają dużą ilość garbników (około 10 proc.). Owoce są źródłem łatwo przyswajalnych cukrów prostych, soli mineralnych (żelazo, fosfor, potas i wapń), kwasów organicznych (cytrynowy, jabłkowy, salicylowy, chininowy winowy, szczawiowy) i witamin (C, A, B1, B2, PP, K, E). Występują w nich również antocyjany, garbniki, pektyny, flawonoidy i karoten. Nadają się do spożycia zarówno w stanie świeżym, jaki i po przetworzeniu.

Liście poziomki, ze względu na dość słabe działanie fizjologiczne, najczęściej wchodzą w skład mieszanek ziołowych, działających moczopędnie, przeciwbiegunkowo, przeciwzapalnie lub regulujących przemianę materii. Czasem młodych liści używa się w zastępstwie herbaty, w stanach przeziębienia oraz do płukania jamy ustnej w celu zniwelowania nieprzyjemnego zapachu. Ziele poziomki pospolitej zebrane podczas kwitnienia wykorzystywane jest przeciw miażdżycy tętnic, schorzeniach nerek i pęcherzyka moczowego. Odwary z liści, dzięki zawartości flawonoidów, ułatwiają usuwanie z organizmu jonów chlorkowych i sodowych oraz szkodliwych produktów przemiany materii, rozpuszczalnych w wodzie. Natomiast obecne w nich garbniki działają ściągająco na błony śluzowe przewodu pokarmowego, przeciwbiegunkowo i bakteriobójczo. Neutralizują też toksyny produkowane przez szczepy bakterii chorobotwórczych. Suszone owoce poziomki mają działanie odżywcze i witaminizujące, a sok i świeże owoce wykazują właściwości odtruwające. Mogą być wykorzystywane jako środek zapobiegawczy przy nadciśnieniu, miażdżycy naczyń, zaburzeniach w przemianie materii oraz przy stanach zapalnych jamy ustnej i gardła.

Miazgę ze świeżych owoców oraz sok z poziomek stosuje się też zewnętrznie w postaci okładów w niektórych dolegliwościach skórnych (egzemy, owrzodzenia, plamy skórne, trudno gojące się rany). Sok sprawdza się również środek kosmetyczny regenerujący skórę i likwidujący drobne przebarwienia.

Jeżyna

Jeżyna należy do rodziny różowatych Rosaceae, rodzaju Rubus L, który obejmuje liczne gatunki i odmiany. Największą różnorodność form jeżyn spotyka się w Ameryce Północnej. W Polsce rośliny te są rozpowszechnione w całym niżu i w niższych partiach górskich, w lasach iglastych i liściastych, zaroślach, na miedzach i przydrożach. Spośród 50 gatunków występujących w naszym kraju, wiele może być wykorzystanych w celach leczniczych.

Jeżyna jest kolczastym krzewem dorastającym do wysokości 1-4 m. Kwitnie od czerwca do lipca, a owoce dojrzewają od sierpnia do końca września. Liście dla potrzeb leczniczych zbiera się wiosną i na początku lata, przed kwitnieniem.

W ziołolecznictwie zastosowanie znalazły owoce i liście jeżyny. W medycynie ludowej wykorzystywany był także korzeń jeżyny, który stosowano w profilaktyce puchliny i w chorobach żołądkowo-jelitowych. Niektóre źródła podają, że surowiec działa moczopędnie i przeciwobrzękowo.

Owoce najczęściej znajdują zastosowanie w przemyśle spożywczym, czasem bywają suszone w stanie dojrzałym w suszarniach, w temperaturze 30-40⁰C. Surowiec taki zawiera przede wszystkim witaminę C, barwniki antocyjanowe, cukry proste, pektyny, sole mineralne i kwasy organiczne.

Liście jeżyny swoje główne działanie zawdzięczają obecności garbników hydrolizujących (galotanina, elagotanina dimeryczna) i proantocyjanidyn. Związkami czynnymi są także kwasy organiczne (cytrynowy, izocytrynowy, jabłkowy, bursztynowy, askorbowy), flawonoidy, triterpeny i sole mineralne. Ze względu na zawartość garbników, liście jeżyny sprawdzają się jako środek ściągający, przeciwbiegunkowy i tamujący krew. Podawane doustnie przynoszą ulgę w biegunkach, stanach zapalnych, w chorobie wrzodowej, wzdęciach i innych dolegliwościach przewodu pokarmowego.

Liście jeżyny wykazują również działanie grzybobójcze, bakteriobójcze i przeciwzapalne. Mogą być wykorzystane do przygotowania płukanek w stanach zapalnych gardła i błony śluzowej jamy ustnej, przy pleśniawkach oraz do kąpieli w chorobach skóry, w trądziku i egzemie. Zawarte w liściach związki czynne działają moczopędnie i napotnie. Ułatwiają usuwanie toksycznych metabolitów.

Badania naukowe  wykazały, że ekstrakt z liści jeżyny spowalnia procesy starzenia się skóry, dlatego surowiec jest wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym do wyrobu preparatów ochronnych.

Dary lasu w kuchni

Jeżyny, poziomki i jagody są nie tylko cennym surowcem wykorzystywanym w lecznictwie i przemyśle kosmetycznym, ale również doskonale sprawdzają się w kuchni. Można je spożywać na świeżo, w formie zdrowej przekąski. Stanowią też znakomity dodatek do ciast, kremów, słodkich deserów, czy letnich sałatek. Znajdują zastosowanie w przetwórstwie. Nadają się do mrożenia, suszenia. Można z nich przyrządzać dżemy, musy, soki, galaretki czy kisiele. Suszone liście czy owoce, w połączeniu z innymi ziołami, mogą wzbogacać skład mieszanek leczniczych i herbat.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Nowak Z.T.: Czarna jagoda dla zdrowia oczu. Przyroda Polska. Natura i My 2015 nr 8, s. 5-6.
2. Wójcik E.: Liść jeżyny – surowiec nie tylko garbnikowy. Wiadomości Zielarskie 1999 nr 7/8, s. 8-9.
3. Czarna jagoda – królowa borówek. Zdrowa Żywność Zdrowy Styl Życia 2007 nr 3, s. 30-31.
4. Poziomki godne polecenia. Zdrowa Żywność Zdrowy Styl Życia 2007 nr 2, s. 27-28.
5. Rumpel L.: Jeżyna. Panacea 2011 nr 3, s. 22-23.
6. Dyduch M.: Poziomka - niedoceniana roślina zielarska. Panacea 2008 nr 3, s. 26-27.