Berberys – „cytryna północy”

Szczegóły

Kategoria: Natura i my

Berberys pospolity ze względu na dużą ilość działających prozdrowotnie związków aktywnych zawartych w jego tkankach od wieków służy jako surowiec do produkcji preparatów leczniczych. Wytwarza się z niego nalewki, intrakty i odwary, które są skuteczne w przypadku niedoborów witaminy C i chorób układu pokarmowego. Ponadto obniżają ciśnienie krwi i wpływają korzystnie na układ sercowo-naczyniowy.

Berberys w tradycyjnie

Do celów medycznych berberys był wykorzystywany przez mieszkańców starożytnego Babilonu i Indii. Egipcjanie próbowali leczyć nim dżumę, natomiast medycy ajurwedyjscy stosowali go w terapii czerwonki, czego celowość potwierdza medycyna współczesna. W średniowieczu odkryto jego pozytywne działanie w przypadkach żółtaczki i malarii. Terapie berberysem zalecała św. Hildegarda. W XVII-wiecznej Anglii stosowano go jako środek przeciw schorzeniom wątroby, a rosyjscy lekarze medycyny ludowej wykorzystywali tę roślinę w leczeniu nadciśnienia tętniczego, w nadmiernych krwawieniach menstruacyjnych i w stanach zapalnych.

W Polsce owoce berberysu znalazły zastosowanie jako środek przeciwszkorbutowy, natomiast odwary z kory i korzeni stosowano przy kolkach wątrobowych. Dawniej roślina występowała w stanie naturalnym na obszarze całej Polski. Można ją było spotkać na zboczach, miedzach, w zaroślach i na brzegach lasów. Dzięki niepowtarzalnemu smakowi owoców, była wykorzystywana do wyrobu kompotów, nalewek i konfitur. Nadawała się do długiego przechowywania. Obecnie rzadko występuje na terenie naszego kraju. Mimo wielu zalet i walorów dekoracyjnych, nie cieszy się sympatią rolników.

Berberys – pochodzenie i występowanie

Berberys pospolity (Berberis vulgaris L.) jest znana w Polsce pod nazwą berberys zwyczajny, kwaśnica pospolita, jak również „polska cytryna” i „cytryna północy”. Dawne źródła podają też nazwy „kalina włoska” lub „ciernie białe”. Jest to gatunek ciernistego krzewu z rodziny berberysowatych (Berberidaceae Juss.), osiągający wysokość 1,5-3 m. Jego pachnące, żółte kwiaty tworzą zwisające grona o długości do 5 cm. Okres ich kwitnienia przypada na maj i czerwiec. Jesienią na gałązkach pojawiają się twarde, podłużne, czerwone owoce o lśniącej skórce. Są one jadalne i zasobne w witaminę C. Mimo dużej zawartości cukru, mają cierpki i kwaśny smak. Ta właściwość ginie po pierwszych przymrozkach. Zbiór owoców przypada na sierpień lub wrzesień.

W stanie dzikim berberys występuje w Europie środkowej i południowej, na północy Afryki i w zachodnich częściach Azji. Gatunek ten migrował i zadomowił się w Skandynawii, na Wyspach Brytyjskich oraz na terenie Stanów Zjednoczonych i Kanady. Rośnie na glebach wapienno-gliniastych, o dużym nasłonecznieniu. Występuje również w lasach iglastych i liściastych, przy polnych drogach, w zagajnikach, ale także w parkach i ogrodach. Roślina tworzy naturalne żywopłoty, które mogą być zarówno formowane, jak i nieformowane. Z uwagi na to, że krzew ten jest żywicielem pośrednim rdzy źdźbłowej – grzybicznej choroby zbóż, która powoduje znaczne starty w uprawach, wiele dziko rosnących stanowisk zostało zlikwidowanych przez rolników.

Skład i właściwości lecznicze

Berberys pospolity jest zasobny w aktywne składniki o sile dorównującej antybiotykom. Owoce zawierają naturalne kwasy organiczne, m.in.: askorbowy (witamina C, około 1,5 proc. suchej masy), jabłkowy (około 6 proc.), cytrynowy (2-4 proc.), winowy i bursztynowy, które są odpowiedzialne za ich wyjątkowo kwaśny smak. Witamina C wspiera układ immunologiczny i prawidłową funkcję tkanki łącznej. Pozostałe kwasy mają mniejsze znaczenie prozdrowotne, jednak uczestniczą w regulacji równowagi kwasowo-zasadowej w osoczu krwi i hamują rozwój kamicy nerkowej.

Ponadto w owocach berberysu występuje grupa składników wspomagających działanie kwasu askorbowego (witamina P). Należą do nich m.in. związki polifenolowe (antocyjany i flawonoidy) i beta-katoten, który pozytywnie wpływa na proces widzenia i jest pomocny w dolegliwościach dermatologicznych. Z kolei za ich czerwoną barwę są odpowiedzialne związki antocyjanowe i luteina, które wraz z witaminą A, wspomagają prawidłowe funkcjonowanie narządu wzroku.

Owoce berberysu są surowcem witaminizującym, dietetycznym i przeciwgorączkowym. Regulują procesy przemiany materii, podnoszą odporność organizmu, głównie przy zakażeniach bakteryjnych, stanach zapalnych błon śluzowych, nieznacznie zwiększają krzepliwość krwi i wykazują łagodne działanie żółciopędne i moczopędne. Pomagają przy chorobach skórnych, chorobie reumatycznej, kaszlu, w zatruciach i gorączce. Jagody berberysu od wieków były używane do leczenia szkorbutu, biegunki, kamicy nerkowej, bóli menstruacyjnych i dolegliwości przewodu pokarmowego. W celu podniesienia ogólnej odporności organizmu suszone owoce można dodawać do herbaty.

W medycynie naturalnej oprócz owoców wykorzystuje się również korę, liście i korzenie berberysu. Liście, zbierane najczęściej na przełomie maja i czerwca zawierają liczne alkaloidowe pochodne izochinoliny, z których najważniejsza jest berberyna. Jest to aktywnie działający związek wykazujący działanie antybakteryjne, przeciwpierwotniakowe, przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne, antydepresyjne i przeciwbólowe. Wspomaga również procesy wydzielania żółci, łagodnie obniża ciśnienie krwi oraz poziom cholesterolu. Należy jednak pamiętać, że dłuższe przyjmowanie preparatów a berberyną wiąże się z akumulacją alkaloidu w wątrobie i mięśniu sercowym oraz problemów z jej wydalaniem z organizmu. Berberyna powoduje wzmożone uwalnianie bilurbiny, co może prowadzić do żółtaczki, kamicy żółciowej i żółtaczki jąder podkorowych. Możliwe jest także działanie poronne, dlatego berberysu nie powinny stosować kobiety w ciąży. Jednak przestrzeganie prawidłowych dawek, nie powinno wywołać żadnych szkodliwych skutków ubocznych.

Wykorzystanie berberysu w lecznictwie

Ze względu na bogactwo związków aktywnych i niewątpliwe działanie prozdrowotne berberys od wieków jest wykorzystywany jako surowiec do produkcji preparatów leczniczych. Wytwarza się z niego nalewki, odwary i intrakty. Odwary służą do przemywania skóry, w przypadku schorzeń takich jak: łuszczyca, trądzik, wrzody, trudno gojące się rany, atopowe zapalenie skóry i zmiany alergiczne. Po rozcieńczeniu można je stosować do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych. Odwar z owoców poprawia przemianę materii, pobudza wydzielanie soków trawiennych, działa moczopędnie i lekko przeczyszczająco. Ponadto obniża ciśnienie krwi, reguluje pracę serca i wpływa korzystnie na poziom cholesterolu we krwi. Sole berberyny są używane w postaci kropli do oczu, w leczeniu zapalenia powiek i spojówek (25 mg chlorku berberyny na 100 ml roztworu).

Ze względu na dużą zawartość witaminy C, flawonów i flawonoidów w owocach, berberys jest cennym składnikiem preparatów likwidujących przebarwienia skóry. Wykorzystuje się go do produkcji preparatów do opalania się, jako naturalny bloker promieni UVA i UVB.

Zbiór surowca

Owoce berberysu zbiera się zanim jeszcze całkowicie dojrzeją, gdy nabiorą intensywnej czerwonej barwy – czyli w sierpniu i we wrześniu. Należy je suszyć w temperaturze do 40°C. Korę pozyskuje się z młodych, 2-3 letnich gałęzi w okresie wiosennym, natomiast liście – w maju bądź czerwcu. 

Berberys w kuchni

Owoce berberysu doskonale nadają się do przyrządzania soków, dżemów, nalewek, wódek, likierów, konfitur, marmolad i galaretek. W przemyśle cukierniczym zastępuje się nimi cytrynę. Suszone owoce mogą być dodawane do sosów, ryb i mięsa. Znajdują one szerokie zastosowanie w kuchni irańskiej, jako dodatek do pilawu lub podawane w kurczakiem. Na Kaukazie z berberysu, wody, soli i pieprzu przygotowuje się ostrą przyprawę do potraw mięsnych, natomiast w Czechach wyrabia się wino berberysowe, które podobno jest skuteczne przy bólach głowy i zaparciach. Szlachta polska przygotowywała z berberysu nalewkę, którą spożywano przy ważniejszych okazjach, zarówno dla przyjemności, jak i dla zdrowia.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Sędzik M.: Berberys – „polska cytryna”. Panacea 2015 nr 2 (51), s. 32-33.
2. Wons B.: Niezłe ziółko – berberys. Przyroda Polska. Natura i Zdrowie 2018 nr 8, s. 3.
3. Wojciechowska E.: Berberys pospolity – roślina ozdobna i lecznicza. Kosmos 2017 nr 3, s. 487-490.