ŚWIĘCI PATRONI W ŻYCIU MIESZKAŃCÓW WSI POLSKIEJ

Szczegóły

Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Postaci chrześcijańskich świętych odgrywały znaczącą rolę w życiu mieszkańców wsi polskiej. W dni, w których byli czczeni wyznaczały terminy rozpoczęcia lub zakończenia prac polowych i gospodarskich. Uważano ich za pośredników pomiędzy światem ludzkim a boskim w ważnych sprawach, jak obrona przed klęskami żywiołowymi i zarazami. Powierzano im również codzienne troski i zmartwienia. Byli stawiani za wzór do naśladowania dla wiernych.

Św. Andrzej (30 listopada) – patron małżeństw, podróżujących, rybaków, rycerzy, woziwodów, rzeźników. Orędownik panien na wydaniu – wspomaga w sprawach matrymonialnych i wypraszaniu potomstwa.

Andrzej Apostoł, (zm. ok. 62 – 70 r. n.e) to jeden z dwunastu apostołów według świadectwa Ewangelii, rodzony brat św. Piotra, męczennik, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego.

Za swe nauki apostoł został skazany na śmierć męczeńską. Rozpięto go na krzyżu mającym kształt litery X. Jest to pierwsza litera słowa „Chrystus” w języku greckim. Krzyż został później nazwany krzyżem świętego Andrzeja. Święty jest przedstawiany właśnie z krzyżem w kształcie litery X, z księgą oraz rybą.

Dawniej, w noc poprzedzającą dzień św. Andrzeja niezamężne dziewczęta wykonywały rozmaite wróżby, które miały określić przyszłego małżonka i termin kiedy się zjawi, o czym mówiło przysłowie „Na świętego Andrzeja dziewkom z wróżby nadzieja”. Warto dodać, że w  dawnej tradycji polskiej noc św. Andrzeja była czasem wróżenia wyłącznie panien, podczas gdy kawalerowie wróżyli sobie w tym samym celu w wigilię dnia św. Katarzyny (25 listopada). Poza laniem wosku na wodę i oglądaniu jego odbicia, uciekano się też do innych rytuałów np. losowano przedmioty o symbolicznym znaczeniu lub ustawiano buty jeden za drugim od ściany do progu. Do praktyk wróżbiarskich angażowano nawet zwierzęta np. gąsiory, których uszczypnięcie miało zwiastować rychłe zamążpójście.

Przysłowie: Gdy w Andrzeja deszcz lub słota, w grudniu drogi bez błota

Święta Barbara (4 grudnia) – patronka dobrej śmierci, czczona przez tych, którzy są narażeni na niespodziewaną śmierć np. górnicy, żołnierze, więźniowie.

Barbara z Nikomedii, to żyjąca w III wieku n.e. dziewica, męczennica, jedna z Czternastu Świętych Wspomożycieli, święta Kościoła katolickiego i prawosławnego. W Polsce jej kult był zawsze żywy, szczególnie od XIII w. na Śląsku. Starym zwyczajem, przed zjazdem na dół do kopalni górnicy zbierali się na modlitwie w cechowni,  gdzie znajdowała się figura lub obraz przedstawiający św. Barbarę. Podobnie, po szczęśliwym zakończeniu szychty górnicy zbierali się aby podziękować za pomyślny przebieg pracy.

Kult św. Barbary jest bardzo rozwinięty także na Kaszubach, wśród rybaków. Obchodzą oni swoją „Barbórkę”, w trakcie której odprawiana jest msza św. Rybacy proszą na niej o dobry połów i opiekę w czasie pracy na morzu.

Dawniej, w dzień świętej Barbary gospodarze ucinali gałąź wiśni lub czereśni i wstawiali ją do butelki. Jeśli zakwitła na Boże Narodzenie to oznaczało dobry zbiór owoców, oraz zapowiadało zdrowie rodziny.

Przysłowie: Święta Barbara po wodzie – Boże Narodzenie po lodzie

Św. Mikołaj z Miry (6 grudnia) – patron żeglarzy, panien na wydaniu, więźniów, kupców, pasterzy, bednarzy, cukierników, dzieci, flisaków, jeńców.

Mikołaj z Miry to święty katolicki i prawosławny. Najstarsze przekazy o nim pochodzą z VI wieku. Według średniowiecznej hagiografii żył na przełomie III i IV wieku, był biskupem Miry w Licji, wsławił się cudami oraz pomocą biednym i potrzebującym. Współcześnie baśniowa postać wzorowana na świętym Mikołaju jest wykorzystywana w kulturze masowej przy okazji świąt Bożego Narodzenia.

W kulturze ludowej św. Mikołaj jest przede wszystkim patronem pasterzy bydła i opiekunem ich trzód. Ale też opiekunem wilków i dba, by w zimie nie poginęły z zimna i głodu. Pasterze wierzyli, że święty jest w stanie uchronić ich stada przed wilkami. Dlatego w wigilię poszczono i modlono się do św. Mikołaja. Dnia tego pasterze udawali się na specjalne nabożeństwo i składali świętemu ofiary zwane „wilkami”: chleb, placki, drób, masło.

Do zwyczaju należało też zawieszanie w stajniach małych wizerunków św. Mikołaja, albo objeżdżanie konno kościoła pod jego wezwaniem. Zabieg miał chronić dobytek przed nieszczęściem i zarazą, a gospodarstwu zapewnić urodzaj na polach i bezpieczeństwo.

Przysłowie: Ile śniegu przy Mikołaju, tyle trawy da drugi Mikołaj w maju

Św. Ambroży (7 grudnia) – patron pszczelarzy, pasieczników, opiekun bartników, hodowców zwierząt domowych oraz producentów pierników.

Ambroży urodził się ok. 339 r. w Trewirze (dzisiejsze Niemcy) - arcybiskup Mediolanu, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego, ojciec i doktor Kościoła. Legenda mówi, że gdy Ambroży był dzieckiem, pewnego razu przyleciały do niego pszczoły i zaczęły wchodzić mu do ust, ale zaraz wylatywały i unosiły się w górę nic złego mu nie czyniąc. Przez jego ojca zostało to odczytane jako znak-przepowiednię, że Ambroży będzie kimś wielkim. Dzięki tej legendzie oraz propagowaniu w swych przemówieniach przykładów pochodzących z życia rodziny pszczelej, Ambroży został patronem pszczelarzy. Nazwał on pszczołę „robakiem Bożym”, a pszczelarzy „arystokracją chłopską”. Jego opiece powierzali się pszczelarze stawiając figury św. Ambrożego w przydomowych pasiekach.

Przysłowie: Na święty Ambroży poprawią się mrozy

Św. Łucja (13 grudnia) - jest patronką miast: Syrakuz, Sycylii i Toledo; patronuje ociemniałym, proszącym o pomoc w chorobach oczu, pisarzom i chorym na dyzenterię.

Łucja, urodziła się ok. 281 r. w Syrakuzach na Sycylii – dziewica i męczennica, święta Kościoła katolickiego i prawosławnego. Już w dzieciństwie złożyła w tajemnicy śluby czystości. Wyruszając na pielgrzymkę i modląc się do świętej Agaty, wyprosiła uzdrowienie ciężko chorej matki, wówczas miała się jej ukazać św. Agata i przepowiedzieć męczeńską śmierć. Wkrótce wybuchło prześladowanie chrześcijan. Łucja została aresztowana i torturowana, ale nie odmówiła porzucenia swej wiary. Legenda podaje, że Łucja miała być zamknięta w domu publicznym i zmuszona do prostytucji. Wtedy, by się oszpecić, wydłubała sobie oczy, które miały być cudownie przywrócone. W innej wersji, zaprzęgnięty w woły wóz, który miał ją zawieźć na wykonanie wyroku śmierci, przymarzł do ziemi i nie dało się go ruszyć. Zdesperowani oprawcy polewali Łucję wrzącym olejem bez widocznego skutku. W końcu jeden z nich wbił miecz w szyję dziewczyny, ta jednak żyła jeszcze, aż nie zjawił się współwyznawca i udzielił jej ostatniego namaszczenia. Miała wówczas 23 lata.

W ikonografii przedstawia się św. Łucję w stroju rzymskiej niewiasty z palmą męczeństwa w ręce i z tacą, na której leży para oczu. 13 grudnia w dzień św. Łucji rozpoczyna się okres przygotowywania do świąt Bożego Narodzenia. Wierzono, że w tym dniu wzmaga się aktywność czarownic, które kręcą się wokół domów, próbując różnych swoich czarów i sztuczek. Wskutek tego stosowano wiele środków ochronnych, np. kobiety nie wychodziły z domu po zapadnięciu zmroku, pilnowano małych dzieci w kołyskach, aby czarownice ich nie wykradły i nie podrzuciły złośliwego i krzyczącego odmieńca. W oborach wykładano ciernie i poświęcone zioła, zaś nad głowami krów wypowiadano szeptem zaklęcia zwane „szeptuchami”. Od 13 grudnia aż do Bożego Narodzenia obserwowano pogodę, bowiem na jej podstawie wróżono jaka będzie ona w najbliższych miesiącach.

Przysłowie: Czas od Łucji przepowiada, jaki rok się zapowiada

Święci patronowie nie działają w sposób magiczny. Przypisanie im wstawiennictwa w określonych sprawach nie oznacza, że nie wesprą nas w innych. Miarą ich skuteczności nie jest przypisanie konkretnego patronatu, ale szczerość  i prawdziwość naszej wiary i modlitwy…

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• Ignatowicz, Święty Izydor wołkami orze … Święci patroni w życiu wsi polskiej. Wystawa czasowa 16 kwietnia – 27 listopada 2016, Szreniawa 2016
• Szymańska-Radziewicz, Święci patroni w życiu mieszkańców wsi polskiej (obchody październikowe), tekst dostępny w Internecie, https://cbr.gov.pl/index.php/kultura-w-sieci/polski-rok-obrzedowy/
• Vago, Święci patroni Europy, Kielce 2010
• Żyśko, Prywatni święci. Zrób sobie patrona, tekst dostępny w Internecie: https://www.deon.pl/religia/duchowosc-i-wiara
• brewiarz.pl

• Następny artykuł