Lipa – niezawodny lek na zimowe przeziębienia

Szczegóły

Kategoria: Natura i my

O  cudownych właściwościach lipy wspominali już czasach starożytnych Pliniusz, Herodot, Horacy i Wergiliusz.  Postrzegano ją również jako drzewo obdarzone magiczną mocą. Z drewna lipowego wyrabiano wiele cennych przedmiotów użytku domowego, służyło jako materiał rzeźbiarski i snycerski, a z kwiatów i owoców przyrządzano lecznicze mikstury.

Pochodzenie i występowanie

Lipa (Tilia) rodzaj z rodziny lipowatych (Tiliaceae), występujący w strefach umiarkowanych półkuli północnej. W Europie znane są przede wszystkim dwa gatunki – lipa drobnolistna i szerokolistna (wielkolistna). W Polsce oba te gatunki występują na niżu, w skupiskach leśnych i parkach. Są też często wysadzane wzdłuż ulic i dróg. Nie mają szczególnych wymagań glebowych. Lipa drobnolistna dorasta do wysokości 20-30 metrów. Jej korona jest gęsta, kopulasta lub okrągława. Liście są długoogonkowe, u nasady sercowate, od spodu sinozielone, słabo owłosione. Występuje w rozproszeniu na terenie całego kraju, częściej jednak we wschodniej i południowej Polsce. Lipa szerokolistna osiąga wysokość nawet 40 metrów i występuje rzadziej, raczej na południu kraju. Kwitnie trochę wcześniej niż lipa drobnolistna, w połowie czerwca.

Lipa należy do roślin długowiecznych – może żyć nawet 1000 lat. Najstarszy, zanotowany w Polsce, okaz rośnie przy kościele pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w Cielętnikach. Jego wiek jest szacowany na około 520 lat.

Drzewo to odznacza się znacznymi walorami użytkowymi. Drewno lipowe było i jest wykorzystywane w stolarstwie, tokarstwie, rzeźbiarstwie, snycerstwie i węglarstwie. Lipa jest również cennym gatunkiem miododajnym, dostarczającym pszczołom nektaru, spadzi i pyłku.

Lipa, drzewo obdarzone magiczną mocą…

O leczniczym zastosowaniu lipy pisali już na kartach ksiąg antycznych uczeni tacy jak: Pliniusz, Herodot, Horacy czy Wergiliusz.  Wierzono, że drzewo to jest obdarzone magiczną mocą. W Grecji lipa symbolizowała czystość, niewinność i nadzieję. Natomiast  plamiona słowiańskie i germańskich uważały, że chroni ona przed piorunami i działaniem złych duchów. Lipę sadzono pośrodku każdej osady, a nawet przy każdej chacie, ku czci opiekuńczych bóstw ogniska domowego.  W Zielone Świątki przystrajano jej świeżymi gałązkami kościoły, domy, obejścia i płoty, w celu ochrony przed działaniem złych mocy. Istniało wówczas przekonanie, że w święto Matki Boskiej Zielnej rośliny przemawiają, domagając się zaniesienia ich do kościoła. Przygotowywane na ten dzień wiązanki zielne, przewiązywano łykiem lipowym, a następnie umieszczano na krowim rogu. Łyko miało obezwładnić diabła i chronić zwierzę przed utratą mleka. W cieniu lipy zawierano też małżeństwa lub po prostu chroniono się w lecie przed upałem. Dla wzmocnienia sił witalnych noworodka sadzono młode drzewko, wierząc, że przekaże dziecku swoje cechy i wzmocni je. Z drewna lipowego strugano kołyski, trumny oraz wiele cennych przedmiotów użytku domowego, z którymi związane były wierzenia zabobonne. Wykonane z tego surowca skrzypce, podobno same „śpiewały”, a kropidło do wody święconej osadzano w lipowych trzonkach, by uchronić je przed uderzeniem pioruna. Wierzono, że przy pomocy lipowego łyka udaje się okiełznać drzemiące w człowieku demony. Lipa była uznawana, szczególnie w starożytnym Rzymie, za symbol miłości i wierności małżeńskiej, o czym świadczył przypominający serce kształt liścia.

Z lipowego drewna pozyskiwano cenny środek na zatrucia i oparzenia. Węgiel drzewny z lipy Tiliae carbo był używany przy zatruciach, biegunkach, natomiast w wersji sproszkowanej -  do posypywania oparzeń. Według Indian, popiół z drewna lipowego lipy amerykańskiej Tilia americana był najlepszy do ługowania niektórych trucizn z innych roślin. Czipewejowie gotowali też młode gałązki i pąki lipy amerykańskiej, lub spożywali je na surowo, by wzmocnić swój organizm.

Farmakopea Europejska i Polska uznają za surowiec leczniczy kwiatostan lipy. Św. Hildegarda z Bingen uważała jednak, że cudowna moc tej rośliny drzemie raczej w korzeniach i drewnie. Oprócz kwiatów zalecała noszenie pierścienia z lipowego drewna, który miał chronić przed wieloma niebezpiecznymi chorobami. W XIX wieku podjęto próbę wyrobu czekolady ze zmielonych orzeszków lipowych i kwiatów, która jednak nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Wiosną, z pni lipowych pozyskiwano smaczny słodki sok.

Lipa – właściwości lecznicze

Cenne właściwości lecznicze lipy są zawarte przede wszystkim w kwiatach, liściach i orzechach, które są cennym surowcem zielarskim.

Kwiaty i kwiatostany lipy jako surowiec leczniczy należy zbierać na początku kwitnienia i suszyć w temperaturze do 40⁰ C, w ciemnym i przewiewnym miejscu. Główne składniki biologiczne czynne surowca to związki flawonoidowe, przede wszystkim pochodne glikozydowe kwercetyny, kemferolu i akacetyny. Na uwagę zasługuje tylirozyd, o budowie glikozydoestru flawonoidowego. Ponadto olejek eteryczny (w nim terpeny, farnezol, geraniol i eugenol o przyjemnym zapachu oraz liczne alkany), związki śluzowate, triterpeny i związki mineralne, kwasy organiczne, fitosterole.

Aktywność biologiczna kwiatostanu lipy jest wielokierunkowa. Surowiec działa napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie, osłaniająco, powlekająco, antyoksydacyjnie, przeciwdrobnoustrojowo, uspokajająco, wiatropędnie i moczopędnie. Może być stosowany jako łagodny środek napotny, w formie naparów, szczególnie w przypadku lekkich przeziębień z podwyższoną temperaturą. Właściwości napotne, przeciwzapalne i przeciwskurczowe są związane z obecnością flawonoidów, śluzu  i kwasu p-kumarowego. Związki śluzowe wykazują działanie osłaniające, powlekające, łagodzące i zmniejszające podrażnienia błon śluzowych oraz zmiękczające w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych. Z kolei obecność terpenów w olejku eterycznym wpływa na zwiększenie wydalania moczu. Aktywność przeciwdrobnoustrojowa lipy jest związana z występowaniem różnych związków biologicznie czynnych, aktywność antyoksydacyjna wynika z obecności w składzie rośliny dużych ilości polifenoli, natomiast właściwości uspokajające są związane z występowaniem substancji lotnych i związków flawonoidowych.

Owoce lipy to kuliste orzeszki, które w Polsce dojrzewają we wrześniu. Owocnia przybiera wtedy barwę szarawą, zarodek i bielmo są już w pełni rozwinięte. Dojrzałe mają barwę brązowożółtą z lekkim zielonym odcieniem. Część z nich wisi w koronach drzew do końca zimy.  Orzeszki zebrane przed osiągnięciem pełnej dojrzałości, po roztarciu z niewielką ilością przegotowanej wody (mleka) mogą być stosowane w leczeniu stanów zapalnych gardła, przełyku, żołądka i jelit, ponadto jako środek przeciwkaszlowy i pobudzający regenerację nabłonków przewodu pokarmowego. Usuwają zgagę i łagodzą objawy choroby wrzodowej. W połączeniu z lukrecją przyspieszają gojenie owrzodzeń przewodu pokarmowego, leczą uporczywy kaszel, ból gardła i chrypkę, natomiast wymieszane z babką płesznik, prawoślazem, czarną malwą lub ślazem mogą być stosowane jako bezpieczny środek dla noworodków i niemowląt przeciwko zaparciom i kolkom.          

Napar z niedojrzałych i dojrzałych owoców lipy jest wykorzystywany do leczenia stanów zapalnych skóry, powiek, spojówek. Ponadto rozjaśnia i odżywia skórę, nawilża, łagodzi objawy atopowego zapalenia skóry. Orzeszki lipy zawierają śluzy, białka, skrobię, i flawonoidy. W dawnych czasach z orzeszków lipy wyrabiano olej. Józef Gerald Wyżycki w swoim „Zielniku” (1845) pisał: „z nasienia wytłacza się olej słodki, nieustępujący oliwie prowanckiej i podobny do migdałowego; nasiona te osztrowane czyli pozbawione łuski, dają połowę swej wagi oleju. Olej ten ma własność, iż nie krzepnie i w lampach dłużej się pali niż oliwa; pozostałe otręby czyli kuchy, użyte do mycia się, jak migdałowe, nadają skórze białość i miękkość jak tamte”. Olej z orzeszków lipy jest zasobny z kwas linolowy (49-60 proc.), oleinowy (16-22 proc.) oraz palmitynowy (8-10 proc.). Zawiera również fitosterole, kwas sterkulowy (sterculic acid) i malwalowy (malvalic acid), które należą do cyklopropanowych kwasów tłuszczowych. Świeży macerat z roztartych orzeszków lipy poprawia kondycję skóry, włosów i paznokci. Owoce lipy można spożywać w formie zdrowej, słodkiej i bardzo pożywnej przekąski.

Biel, drewno lipy, może być wykorzystane do przygotowania wielu preparatów wspomagających leczenie rozmaitych dolegliwości. Najbardziej znany jest węgiel leczniczy, powszechnie stosowany w przewlekłych biegunkach i innych schorzeniach układu pokarmowego. Ponadto znajdują się w nim związki o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym. Napary z kory, podobnie jak z kwiatów wykazują działanie uspokajające.

Liście lipy są jadalne. Charakteryzują się delikatnym, lekko słodkawym smakiem i lekko śluzowatą konsystencją. Najlepiej zbierać je wiosną, ale nawet późnym latem pojawiają się na odroślach u nasady pnia. Można przygotować z nich herbatkę, która działa wspomagająco w leczeniu nieżytów żołądka, łagodzi bóle brzucha i inne dolegliwości trawienne. Dawniej suszone liście dodawano do paszy krowom, owcom i kozom, ponieważ uważano, że zwierzęta dojne obficie karmione dają tłustsze mleko. Świeże liście wykazują działanie przeciwzapalne, uśmierzają ból i łagodzą podrażnienia. Stanowią również doskonały dodatek do zup i sałatek.

Lipa – dla urody

Preparaty otrzymywane z kwiatów lipy mają szerokie zastosowanie zewnętrzne. Kremy i lotiony wykazują działanie zmiękczające i wygładzające, natomiast ziołowe maseczki ściągają i zamykają pory. Kwiat lipy często wchodzi w skład kosmetyków dla cery wrażliwej i skłonnej do alergii. Naparu można używać do zmywania skóry w celu złagodzenia podrażnień i skutków oparzeń. W celach pielęgnacyjnych i relaksacyjnych dobrze sprawdzają się kąpiele z dodatkiem kwiatu lipowego. Ponadto przypisuje mu się zdolność usuwania piegów. Ekstrakt z lipy wchodzi w skład szamponów i odżywek do włosów przesuszonych i zniszczonych. Wpływa na wzmocnienie włosów, nadając im połysk i elastyczność. Działa też korzystnie na skórę głowy.

Wśród innych surowców pozyskiwanych z lipy warto zwrócić uwagę na owoce, tzw. orzeszki. Można z nich wytłaczać olej spożywczy, a pozostałe wytłoki stosować do mycia twarzy. Ujędrniają one skórę i ułatwiają pozbycie się wyprysków. Z kolei świeże liście mają właściwości gojące i słabo przeciwbólowe, dlatego pomagają na owrzodzenia i zainfekowane rany.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Kurc K.: Lipa – dawniejsze znaczenie i dzisiejsze zastosowanie. Panacea 2016 nr 4/1 (57/58), s. 28-30.
2. Judka K.: Złoto lata – lipa. Pszczelarstwo 2016 nr 9, s. 24-25.
3. Nurzyńska-Wierdak R.: Właściwości lecznicze i wykorzystanie w fitoterapii niektórych gatunków roślin drzewiastych. Drzewa liściaste półkuli północnej. Annales UMCS. Sec. Horticultura 2016 v. 26(2), s. 23-40.