Czarnolas – dworek Kochanowskiego

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

Czarnolas zasłynął w polskiej historii dzięki związkom tego miejsca z rodziną Kochanowskich, z której wywodzi się jeden z najwybitniejszych poetów doby renesansu Jan Kochanowski (1530-1584). Dwór w którym  mieszkał i tworzył wprawdzie nie zachował się do czasów obecnych, ale kolejni właściciele Czarnolasu wybudowali nowy dworek, w którym znajduje się muzeum biograficzne poświęcone Janowi Kochanowskiemu, otwarte w 1961 roku.

Czarnolas to słynna miejscowość leżąca w województwie mazowieckim. Rozsławił ją polski poeta - Jan Kochanowski, który tu mieszkał i tworzył. Tu przeżył także swoją osobistą tragedię, śmierć córki Urszulki.

W 1519 r. Czarnolas należał do rodu szlacheckiego Kochanowskich herbu Korwin. Połowa wsi była własnością sędziego Piotra Kochanowskiego, a druga połowa należała do jego brata Filipa. Synem tego pierwszego był słynny poeta Jan Kochanowski, który wraz z braćmi odziedziczył posiadłość w 1559 r. Poeta miał wówczas 29 lat i zakończył już swój kilkunastoletni okres studiów. Jednak  na stałe osiedlił się w Czarnolesie dopiero po 1570 r. Ożenił się z Dorotą Podlodowską z Przytyka. Rozwijał własne gospodarstwo, rozgraniczył działy braci w Sycynie, budował dom... Rozwijając swoją działalność w Czarnolesie nabył poeta połowę sąsiedniej wsi Chechły, co podwoiło jego posiadłość ziemską. W 1583 roku nabył część Paciorkowej Woli i Strykowic Błotnych, majątek jego rósł i systematycznie się rozwijał.

Osiedlenie się w Czarnolesie było ostatnim okresem w życiu i twórczości poety. Bywało tu zawsze wielu gości: przyjaciele, wojewodowie, dostojnicy państwowi. Poeta przeżywał tu spokojne lata opromienione szczęściem rodzinnym i spokojną pracą literacką.   W roku 1579 sielankę rodzinną Kochanowskiego przesłonił nieoczekiwany cień żałoby, nagły zgon ukochanej córki Urszulki, a wkrótce potem drugiej Hanny. To wówczas powstały utwory żałobne – Treny - wzruszające do głębi żale ojcowskie. Poeta zmarł nagle w 1584 roku w Lublinie. Po jego śmierci majątkiem zarządzała żona Dorota.

O dworze Jana Kochanowskiego w Czarnolesie można przeczytać w lustracji z 1608 r., gdzie pisze: „Znajdowały się w nim na dole izby trzy, sień i komór pięć, na górze: dwie wielkie izby, komnata i sala, a pod tym wszystkim piwnica”. Był to prosty, piętrowy budynek wzniesiony w 1560 r.  w typie spotykanej aż do początków XVII w. tak zwanej kamienicy.

Poeta wielokrotnie opisywał Czarnolas, jako miejsce nieprzypadkowe, które ceni bardziej niż „pałace marmorowe” i „szczerym złotogłowem” obite ściany. W jego wierszach Czarnolas jawi się jako miejsce pobytu skromnego, szlachetnego ziemianina, który przedkłada uczciwe, spokojne, zdrowe, sielskie życie nad dworskie atrakcje, nad przepych, nad zaszczyty. Czarnolas kreowany jest na miejsce niezbyt luksusowe, niekiedy wręcz ubogie, ale piękne, spokojne, wręcz stworzone do wypoczynku i pracy, miłości i przyjaźni.

Oryginalny dworek Kochanowskiego spłonął w 1720 r., ale pamięć o nim nie zanikła. Jeszcze w 1815 r. Tadeusz Święcicki pisał: „ułomek murowanego mieszkania wielkiego męża zostawiono w ogrodzie, widzieć tam można dwie wielkie izby i gabinet z oknem”.

W 1761 r. Czarnolas został zakupiony przez wojewodę nowogrodzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, który rozpoczął zbieranie pamiątek po Kochanowskim i dokumentowanie jego życia. W 1789 roku posiadłość za 200 tys. złotych odkupił Kazimierz Raczyński, a po nim właścicielami był ród Lubomirskich oraz ponownie Jabłonowskich. W 1789 r. zbudowano w Czarnolesie kolejny dwór, drewniany, ale zlokalizowany w innym miejscu niż stara rezydencja poety. Niestety on również spłonął, w 1853 r.

Zgodnie z tradycją, na fundamentach domu poety w 1826 r. kosztem Magdaleny z Raczyńskich Lubomirskiej, rozpoczęto budowę neogotyckiej kaplicy przeznaczonej na rodzinne mauzoleum, którą ukończono w 1846 r. Z kolei na miejscu spalonego dworu zbudowano dwór-willę, idealnie odpowiadającą sielskiej atmosferze czarnoleskiej poezji Kochanowskiego.

Nowy dwór wzniesiono dla Władysława Jabłonowskiego w stylu późnego klasycyzmu. Jest to niewielki, parterowy dom, nakryty czterospadowym dachem z pięknym gankiem arkadowym zwieńczonym trójkątnym naczółkiem z herbami właścicieli w tympanonie, czerpie wzory ze wznoszonych w XVI wieku pięknych willi Andrea Palladio (włoski architekt, wykorzystywał rozwiązania stosowane w budowlach antycznych). Od ogrodu bryłę dworu urozmaica trójbocznie zamknięty ryzalit saloniku poprzedzony tarasem.

W 1904 r. dwór strawił pożar. Odbudował go, w podobnym stylu, kolejny właściciel, Stanisław Zawadzki. W 1909 r. majątek liczył 672 hektary. Po Zawadzkich, aż do 1945 r., Czarnolas należał do Jałowickich. W 1946 r. dobra czarnoleskie zostały upaństwowione i przeznaczone na cele społeczne.

W 1961 r., w dworku powstało Muzeum Jana Kochanow skiego, w którym mieści się ekspozycja stała. Jest to ekspozycja typu biograficznego, zajmuje 6 sal muzealnych o powierzchni 250 m kw. Zgromadzono w  nich wiele wydań dzieł poety, opracowania na temat jego życia i twórczości oraz niektóre, bezpośrednio z nim związane, pamiątki: dębowy fotel z herbem, obity skórą z wytłaczanym wzorem (kurdyban) oraz żelazne drzwi z inicjałami i herbem Korwin, pochodzące prawdopodobnie ze skarbczyka, spalonego w roku 1720, dworu poety.

Zespół dworski otoczony jest przez park krajobrazowy z I połowy XIX wieku, zaprojektowany przez Józefa Stichego w stylu angielskim, przebudowany na początku XX wieku przez Stefana Celichowskiego.

Tam, gdzie rosła słynna lipa, wspomniana w utworach poety, stoi pamiątkowy obelisk i symboliczny grób Urszulki. Przed dworkiem znajduje się pomnik poety wykonany w 1980 r. przez Mieczysława Weltera. Na miejscu posiadłości sławnego poety znajduje się obecnie park z neogotycką kaplicą wzniesioną w latach 1826-1846.

Piękne krajobrazy, nastrojowe zakątki, wspaniały klimat i wszechobecny duch Jana Kochanowskiego to tylko niektóre walory tego wyjątkowego miejsca, które z pewnością należy uwzględnić w swym planie podróży po Polsce.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

• Jastrun, Poeta i dworzanin: rzecz o Janie Kochanowskim, Warszawa 1980
• Kajzer, Dwory w Polsce: od średniowiecza do współczesności, Warszawa 2010
• Kochanowski, Fraszki, Pieśni, Treny, Kraków 2005
• Libicki, M. Libicki, Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2009
• Omilanowska, Polska – pałace i dwory, Warszawa 2004
• cyfrowyczarnolas.pl