Folklor łowicki

Szczegóły
Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Łowicz to niewielkie miasto w województwie łódzkim, znane z wyraźnie wyodrębnionej kultury lokalnej, - składa się na nią gwara łowicka i łowicki folklor – które, dzięki swojemu niepowtarzalnemu charakterowi, zdobyły renomę zarówno w Polsce, jak i na całym świecie.

Folklor łowicki swoim zasięgiem obejmuje tereny dawnego Księstwa Łowickiego (XVII-XVIII w.), ziem leżących wokół dwóch miast Łowicza oraz Skierniewic stanowiących uposażenie biskupstwa gnieźnieńskiego. Rozsławiło go na świecie czasopismo „National Geographic”, gdzie w numerze marcowym z 1933 r. ukazała się galeria kolorowych zdjęć mieszkańców miasta i okolic w tradycyjnych strojach łowickich. Duży wpływ na popularyzację tego regionu miała też powieść Władysława Stanisława Reymonta „Chłopi”. To właśnie w miejscowości Lipce, położonej w Księstwie Łowickim, pracował i pisał swoją powieść noblista.

Na folklor łowicki składa się kilka elementów, tj. stroje, gwara, taniec i muzyka, święta łowickie (barwna procesja Bożego Ciała) i rękodzieła łowickie, m.in. wycinanki i pająki tworzone z kolorowego papieru. Warto dodać, że staraniem władz Łowicza tradycja tworzenia sztuki ludowej jest nadal kontynuowana, a jej liczne zbiory można podziwiać w Muzeum Miasta Łowicza, w skansenie Wsi Łowickiej w Maurzycach oraz w prywatnym  Muzeum Państwa Brzozowskich w Sromowie.

Stroje łowickie

Ważnym elementem kultury łowickiej jest strój, który obok krakowskiego uchodzi za najpiękniejszy i uważany jest za polski strój „reprezentacyjny”. Popularne „Pasiaki”, łowiczanie zaczęli nosić na przełomie lat 20. i 30-tych XIX w. Stroje były drogie, dlatego nie każdego było  stać na ich częsty zakup. Zdarzało się, że ubiór musiał wystarczyć właścicielowi nawet na kilka lat. Bywało, że ubiór który kobieta otrzymywała jako wiano, nosiła przez większą część swego życia. Strój łowicki ewoluował przez lata, największy wpływ na zmiany miały młode kobiety, które pragnęły wzbogacać swój ubiór.

Region łowicki jako jeden z nielicznych zachował żywą tradycję stroju ludowego i z dumą prezentuje go przy okazji licznych uroczystości kościelnych, szczególnie pięknie prezentuje się podczas słynnych w całym kraju procesji w Boże Ciało, która  przyciąga tłumy turystów i pielgrzymów z kraju i ze świata, m.in. z Niemiec, Japonii i USA.

Strój księżacki jest bogaty, barwny, a słynne łowickie pasiaki mają znacznie bardziej urozmaiconą kompozycję niż te z innych regionów. Najpopularniejsza dziś forma tradycyjnego ubioru kobiecego w regionie łowickim to bawełniana koszula z szerokimi rękawami, różnobarwna, marszczona spódnica obszywana u dołu szeroką aksamitką
z wyhaftowanymi kwiatami, stanik z czarnego aksamitu z różami z jedwabiu, wielokolorowa, pasiasta zapaska z naszytym torsem z cekinów i haftowana jedwabiem aksamitka oraz chustka na głowę w kwiaty.

Strój męski składa się z białej koszuli z wykładanym kołnierzykiem zawiązanym amarantową wstążką, wełnianych, pomarańczowych spodni w podłużne, rzadko rozmieszczone prążki, wpuszczanych w buty z cholewami, białej lub czarnej fałdzistej sukmany przepasanej pomarańczowym pasem w podłużne prążki oraz kapelusza przybranego cekinami.

Gwara łowicka

Gwara łowicka to  mowa ludności Łowicza i jego okolic. Jej przynależność dialektalna nie jest do końca jasna. W starszych publikacjach z dziedziny polskiej dialektologii zaliczano ją do gwar małopolskich, ale obecnie widoczna jest tendencja łączenia jej z dialektem mazowieckim. Problem ten wynika z właściwości gwary – ma ona cechy obu tych dialektów. Cechy gwary to mazurzenie np. nawiesane, załozeło, zniscone, oscyndzoł, kozuchy, pokaleceły, rózycki, drozdzowy = nawieszane, założyło, zniszczone, oszczędzał, kożuchy, pokaleczyły, różyczki, drożdżowy; labializacja samogłoski „o” i inne.

Taniec, muzyka i śpiew

W Księstwie Łowickim obok interesujących strojów na uwagę zasługują łowicki: taniec, muzyka i śpiew. Śpiewacy i muzycy praktykowali ustno-pamięciowy przekaz repertuaru muzycznego. Prezentowali niespotykany dziś styl wykonawczy a niekiedy i repertuar tj. kołysanki, pieśni sieroce, śpiewy obrzędowe, przyśpiewki. Na tych terenach mieszkało wielu artystów, m.in. Wiktoria Zbikowska z Zielkowic ur. w 1889 r., Anna Wróbel z Bochenia ur. w 1880 r., czy Wiktoria Bura z Maszyc ur. w 1886 r.

Muzyka ludowa w łowickim nadal jest żywa i często prezentowana podczas licznych występów i przeglądów. We wsi Zielkowice mieszka najmłodsze i średnie pokolenie muzyków ludowych. Tworzą rodzinne kapele Mońków, Płachetów i rozsławiają wartości kultury narodowej, które do jej skarbnicy wniosła wieś łowicka.

Na tych terenach ukształtował się jeden z popularniejszych tańców weselnych – oberek. W czasie wesela, kiedy kapela grała melodię pierwszej zwrotki, pary wirowały wokół sali. Hasłem do zmiany kierunku wirowania, był - „przewracany” - okrzyk jednego z drużbów. W zwyczaju było, aby pierwszą zwrotkę śpiewała starsza druhna, drugą jeden z drużbów. Kolejną zwrotkę śpiewała młodsza siostra panny młodej, a następną inna druhna. Ostatnią śpiewają wszystkie dziewczęta, jednocześnie inscenizując słowa piosenki. Poza Oberkiem w Łowiczu tańczy się jeszcze Kujona i Chodzonego oraz różnorodne Walczyki.

Sztuka ludowa

Najpopularniejszym rękodziełem ludowym w rejonie Łowicza są wycinanki. Moda na nie pojawiła się na przełomie XIX i XX w.  Wycinanki dzielą się na trzy typy: kodry, gwiozdy i tasiemki. Tworzy się je poprzez wycinanie wzorów na kolorowym papierze oraz naklejanie mniejszych motywów na ich większe odpowiedniki. Najczęściej używanymi motywami są roślinne ornamenty, koguty i kwiaty. Wycinanki łowickie, dzięki swej unikatowości, zyskały sławę i uznanie na całym świecie. Obecnie tematyki łowickich wycinanek używa się w zdobnictwie.

Wycinanki łowickie są prawdziwymi dziełami sztuki, mieniącymi się wszystkimi barwami tęczy. Każda z nich jest wykonana ręcznie nożycami do strzyżenia owiec, które silnie sprężynują, dzięki temu możliwe jest tworzenie tak rozmaitych wzorów. Obok wycinanek, w Łowiczu tworzy się „pająki”, które początkowo wykonywało się z gliny i słomy, a także kolorowego papieru. Dziś do tworzenia „pająków” używa się prostej słomy, nici i bibuły. Z bibuły robi się również popularne w tym regionie kwiaty, które również służą do dekoracji domów.

Szczególnie dekoracyjny i bogaty artystycznie wystrój nadają tkaninom ludowym hafty łowickie, na których od początku XX w. funkcjonuje wielobarwny haft krzyżykowy, zwany „szyciem ruskim”, z dominującymi motywami kwiatowymi: bratka, róży czy całych bukietów kwiatów. Haft łowicki płaski wykonywany jest wprost na materiale różnymi ściegami. Najczęstsze motywy to bukieciki stylizowanych kwiatów wyszyte na czarnym aksamicie. Użycie różnobarwnych nici o zbliżonej kolorystyce sprawia, że wyhaftowane kwiaty wyglądają niezwykle naturalnie i radośnie. Wśród rękodzieła łowieckiego wymienia się także: rzeźby wykonane z drewna lipowego, ręcznie malowane; lalki łowickie - ubrane w oryginalny wełniak łowicki; oraz pisanki, zdobione kolorowymi miniaturowymi wycinankami tzw. oklejanki. Jajko okleja się kolorowym papierem, na którym widnieją wzory przeniesione z tzw. kodry łowickiej, charakterystycznej wycinanki z tego regionu. Dodatkowo niektóre jajka mają formę dzbanuszka.

Budownictwo

Jeśli chodzi o budownictwo to na terenie obecnej gminy Łowicz zachowały się nieliczne elementy tradycyjnej zabudowy wsi łowickiej. Błękitno malowane chałupy budowane konstrukcją zrębową, kryte słomą, z sienią przelotową tworzyły piękną bryłę architektoniczną. Wnętrze składało się z dwóch izb oraz jednej lub dwóch komór, chałupy były szerokofrontowe, o określonej proporcji. Do wejścia prowadził drewniany ganek, bogato zdobiony ornamentyką rzeźbiarską. Ten rodzaj zabudowy zachował się jeszcze we wsiach Bocheń i Ostrów.

Do podstawowych mebli w chałupie łowickiej należały pięknie zdobione barwnymi malowidłami skrzynie, ozdobne ustawiane wzdłuż ścian z oknami ławy, rzeźbione kredensy i serwantki oraz łóżka. Miały one wprawdzie charakter użytkowy, ale ich kunsztowne opracowanie nadawało im walor artystyczny.

Większość gospodarstw łowickich obok domu mieszkalnego posiadała co najmniej jeden budynek inwentarski. Duże zagrody budowane były na planie kwadratu lub prostokąta. Schemat zabudowy działki był niemal wszędzie zbliżony. Budynki gospodarcze dość długo zachowywały swój archaiczny charakter. Jeszcze po 1945 r. we wsi Romanowo koło Łodzi odnotowano drewniany kierat konny o górnym kole napędowym, stosowany masowo w gospodarce folwarcznej na przełomie XVIII i XIX w. Do dziś przykłady charakterystycznych form wiejskiej architektury przemysłowej zachowały się w subregionie sieradzkim. Znajdują się tam liczne wiatraki i młyny wodne.

Folklor regionu łowickiego jest zjawiskiem wciąż żywym, o czym świadczą działające  tu zespoły regionalne propagujące muzykę ludową, stroje łowickie prezentowane m.in. podczas procesji Bożego Ciała oraz rękodzielnictwo tj. wycinanki, znane i podziwiane na wszystkich kontynentach. Władze Łowicza promują księżacką ludowość jako markę regionalną. Służył temu m.in. projekt „Folklor łowicki - wdrożenie i promocja marki regionalnej miasta Łowicza”, który został dofinansowany przez władze województwa łódzkiego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego RPO WŁ na lata 2007-2013. Ponadto Gmina Łowicz corocznie organizuje festiwal sztuki ludowej, na którym goszczą regionalne zespoły z Polski i świata. Do dziś ważne ośrodki kultywowania tradycji ludowej znajdują się na ziemi łowickiej czy w subregionie sieradzkim. Centrami najbliżej położonymi od Łodzi są w dzisiejszych czasach Babice koło Kazimierza, Andrzejów, Kurowice wraz z otaczającymi wsiami, czy Mąkolice.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to Twitter