Brzoza – drzewo, które leczy

Szczegóły

Kategoria: Natura i my

Brzoza od wieków była ceniona i stosowana w celach leczniczych. Pradawni Słowianie uważali ją za zwiastuna wiosny, odrodzenia, a także symbol szczęścia i urodzaju. Według wierzeń miała chronić człowieka przez złymi duchami. Sądzono, że wpływa zbawiennie nie tylko na ciało, ale i duszę. Do tej pory dla wielu osób przebywanie wśród brzóz przynosi wewnętrzy spokój i ukojenie.

Gatunki w Polsce

W Polsce można spotkać 7 gatunków brzóz, wśród których czołowe miejsce zajmuje brzoza brodawkowata. Równocześnie ma ona największe znaczenie w medycynie i kosmetyce. Drzewo dorasta do wysokości 30 metrów i osiąga wiek nawet 120 lat. Tworzy charakterystyczne korony z wiotkimi, zwisającymi gałązkami pokrytymi drobnymi brodawkami. Występujący na liściach wosk, jest chętnie pobierany przez pszczoły, które produkują z niego cenny naturalny antybiotyk, propolis. Brzoza brodawkowa w górnych partiach ma piękną srebrzystą, łuszczącą się okrężnie korę, która w dolnej części pnia staje się czarna i chropowata. Gatunek ten rośnie głównie w lasach w sąsiedztwie sosen. Można go również spotkać na porębach, polanach, ugorach, w starych ogrodach i przy drogach. Stanowi też ozdobę wielu parków i zieleńców miejskich. Ma niewielkie wymagania glebowe. Rośnie nawet na bardzo suchych i piaszczystych gruntach.

Popularna w Polsce jest także brzoza omszona, o gęsto omszonych pędach, bez brodawek. Jej korona ma kształt owalny, a gałęzie wznoszą się ku górze. Kora konarów i gałęzi jest matowa, szarozielona. Preferuje tereny wilgotne i bagniste. Rośnie najczęściej nad brzegami rzek i stawów lub w pobliżu torfowisk.

Wśród innych gatunków brzóz występujących na trenie naszego kraju wymienia się: brzozę ojcowską, karpacką, niską, Maksymowicza i pożyteczną (himalajską).

Brzoza dla spokoju ducha…

Z czasów rzymskich pochodzi rozpowszechnione u nas przekonanie, że brzoza leczy nie tylko ciało, ale i duszę. Słowianie wierzyli, że drzewo to strzeże człowieka przed działaniem złych mocy, ponieważ jest darem od Boga. Uznawali je za zwiastun nadchodzącej wiosny, odrodzenia, a także symbol szczęścia, powodzenia i obfitości. Do odpędzania duchów służyły witki brzozowe, którymi bito opętanych i obłąkanych. Brzozową rózgą wymierzano dzieciom kary cielesne, kierując się zasadą, iż: „Rózeczką dziateczki Duch Święty bić radzi, rózeczka dziateczkom nigdy nie zawadzi”.

W Wielkopolsce o samotnie rosnących brzozach mówiono, że wśród ich korzeni spoczywa człowiek, grzesznik, skoro pochowany został w ziemi niepoświęconej i skutkiem tego w drzewie zamiast życiodajnych soków krąży krew.

Ponad 100 lat temu dbano o to, by krowy na pierwszy wiosenny wypas były zaganiane witkami brzozowymi, co miało je uchronić przed urokami, zapewnić zdrowie i dobrą mleczność.

W niektórych rejonach naszego kraju wierzono, że ukąszenie przez mrówki żyjące w mrowisku położonym w stóp sędziwej brzozy pozwala uleczyć paraliż, niedowład lub reumatyzm.

Rozpowszechniony był też zwyczaj sadzenia drzewek brzozowych na mogiłach, tuż za głową zmarłego. Z drewna brzozowego wykonywano też krzyże nagrobne. W okolicach Nałęczowa śmierć mieszkańców obwieszczano niosąc po okolicy wianek wykonany z gałązek tego drzewa.

Brzoza jest drzewem obecnym podczas święta Bożego Ciała. Jej gałązki służą do dekoracji ołtarzy. Po zakończeniu uroczystości, wierni, biorący udział w procesji zabierają je do swoich domów, wierząc, że chronią przed wszelkimi żywiołami i nieszczęściami.

Bogactwo surowców leczniczych

Surowcem leczniczym brzozy są pączki, liście, kora z młodych gałązek i świeży sok pozyskiwany wczesną wiosną. W wyniku destylacji liści i pączków z parą wodną otrzymuje się ceniony w medycynie i kosmetyce olejek brzozowy, natomiast poprzez destylację drewna można pozyskać dziegieć, który w wiekach od XV do XIX był ważnym polskim produktem eksportowym, wykorzystywanym do impregnacji tkanin lnianych, a także jako środek uszczelniający beczki, smar do kół wozu, klej do mocowania grotów strzał. Do dziś dziegieć jest używany jako lek dermatologiczny dla ludzi i zwierząt.

Na pniach brzozy rozwijają się dwa lecznicze grzyby: włóknouszek ukośny (czyr brzozowy, huba brzozowa) oraz porek brzozowy (huba brzozowa biała), które są stosowane w leczeniu chorób nowotworowych.

Pączki brzozy, które mają być wykorzystane w celach medycznych powinny być zerwane bardzo wczesną wiosną (a nawet u schyłku zimy), zwykle z drzew przeznaczonych do wycięcia. Liście zbiera się w maju i czerwcu, korę – wczesną wiosną (z grubych konarów nawet w maju i czerwcu), sok - wczesną wiosną, natomiast grzyby porastające pnie pozyskuje się wyłącznie z drzew, które obumarły.

Skład chemiczny poszczególnych surowców leczniczych jest nieco zróżnicowany.

• Liście zawierają flawonoidy (do 2,5 proc.), garbniki katechinowe (do 9 proc.), saponiny (około 3 proc. – tylko w młodych liściach), żywice, poliprenole, witaminę C, olejek lotny (0,05 proc), polisacharydy, trójterpeny, kwasy organiczne, kwasy fenolowe i sole mineralne (m.in. potas, cynk, wapń, magnez, krzem).
• W pączkach brzozowych znajduję się mniej flawonoidów i składników mineralnych niż w liściach, ale więcej olejku lotnego (nawet do 5,3 proc.). Surowiec ten posiada również w swoim składzie żywice, trójterpeny lupanowe, saponiny, aminokwasy, kwas salicylowy, polisacharydy, fitohormony i fitosterole.
• W białej korze wykryto betulinę i kwas betulinowy, które wchodzą z skład trójterpenów lupanowych.
• Sok brzozowy obfituje w glukozę i fruktozę (od 0,5 do 1 proc.), kwasy organiczne (jabłkowy, cytrynowy), peptydy, aminikwasy, witaminy z grupy B, aktywne enzymy i sole mineralne (m.in. potas, magnez, wapń, fosfor, miedź).
• olejek brzozowy zawiera sekwiterpeny: α i ß betulenol oraz jego octan.
• dziegieć posiada związki fenolowe – fenol, gwajakol i pirokatechol.
• w hubach rozwijających się na drzewach wykryto związki trójterpenowe, fitosterole, kwasy tłuszczowe. Zawierają one również związki o działaniu przeciwnowotworowym – lanosterol i inotodiol.

Wspomagająca działalność poszczególnych surowców

• Sok brzozowy – oczyszcza organizm z toksyn i szkodliwych metabolitów, pobudza ogólny metabolizm w organizmie, uaktywnia pracę nerek i przeciwdziała odkładaniu się kamieni (i piasku), obniża ciśnienie tętnicze wywołane złą pracą nerek, jak również usuwa niedogodności związane z niewydolnością tego organu jak: obrzęki nóg, rąk i twarzy. Posiada właściwości wzmacniające organizm, pomaga pozbyć się nadmiaru wody z organizmu, ogranicza przetłuszczanie się włosów, sprawdza się przy leczeniu łuszczycy.
• Olejek brzozowy – posiada właściwości bakteriobójcze, grzybobójcze, przeciwzapalne i przeciwobrzękowe. Przyspiesza gojenie się ran, ropieni i owrzodzeń. Nadaje się do leczenia łojotokowego zapalenia skóry, trądziku, egzemy, łuszczycy, tłustego łupieżu oraz do rozjaśniania plam pigmentowych. W połączeniu z innymi olejkami (np. migdałowym lub z pestek winogron) może być wykorzystany do masażu łagodzącego bóle reumatyczne, nerwobóle wywołane stanem zapalnym stawów, a nawet wykazuje działanie przeciwgorączkowe.
• Ksylitol – czyli cukier brzozowy jest alkoholem cukrowym, jednak wyglądem i smakiem przypomina zwykły biały cukier i stosuje się go jako jego naturalny zamiennik. Jest zdecydowanie mniej kaloryczny od cukru, a jego indeks glikemiczny (IG) jest czternastokrotnie niższy niż sacharozy. Oznacza to, że po spożyciu ksylitolu poziom cukru i insuliny we krwi podnosi się bardzo powoli, bez gwałtownych skoków. Dlatego polecany jest diabetykom oraz osobom na diecie. Ponadto surowiec ten działa bakteriobójczo (jest cenionym dodatkiem do gum do życia, past do zębów i płynów do płukania jamy ustnej, wspomagając walkę z zapaleniem dziąseł i próchnicą), wspomaga przyswajanie wapnia w organizmie, nie stanowi pożywki dla grzybów i drożdżaków, wykazuje właściwości alkalizujące (zasadotwórcze) oraz nie wywołuje procesu fermentacji w jelitach.
• Młode ulistnione gałązki doskonale jonizują powietrze, więc warto je umieszczać w mieszkaniach. Ponadto udowodniono, że skutecznie neutralizują promieniowanie emitowane przez telewizory, komputery, telefony komórkowe czy cieki wodne.

Zastosowanie surowców w celach leczniczych

• Działanie moczopędne (liście i pączki brzozy);
• Choroby nerek, dróg moczowych i pęcherza (liście i pączki brzozy);
• Reumatyzm, artretyzm, bóle mięśniowe, bóle stawowe, nerwobóle (liście, młode gałązki brzozy);
• Zatrucia toksynami (wyciąg z kory brzozy);
• Nadmiar wody w organizmie (liście brzozy);
• Wzmaganie sił witalnych organizmu (wyciąg z huby brzozowej);
• Działanie przeciwwirusowe (kora brzozy);
• Choroby nowotworowe (kora brzozy, huby brzozowe);
• Łuszczyca (sok brzozowy, odwar z liści);
• Łupież, wypadanie włosów, trądzik (liście i pączki brzozy).

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Nowak, Z.T.: Brzoza ratuje w chorobie. Kraków: Aromat Słowa, 2018.
2. Kłosiewicz, S.: Przyroda w polskiej tradycji. Warszawa:   Sport i Turystyka - Muza SA,  
3. Kalinowska, J.: Lecznicze drzewa. Cz.2. Wiadomości Zielarskie 2002 nr 12, s. 7-9.
4. Piela S.: Brzoza i jej bioaktywne substancje. Wiadomości Zielarskie 1995 nr 5, s. 11-12.