Wycinanka ludowa – polska specjalność

Szczegóły

Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Polska wycinanka ludowa liczy sobie już ponad 150 lat. Trudno precyzyjnie określić jej początki. Bardzo ważnym czynnikiem w rozwoju tej dziedziny sztuki było pojawienie się w latach 50-tych XIX wieku kolorowego papieru glansowanego, z którego wycinano pojedyncze motywy roślinne bądź zwierzęce i naklejano je bezpośrednio na wewnętrzne ściany, piece czy belki stropowe chałup.

Wycinankę „odkrył” krakowski malarz Leonard Strojnowski, który podczas malowania kościoła w Złakowie Kościelnym koło Łowicza, zwrócił uwagę na powszechnie występujące na tym terenie ozdoby z kolorowego papieru wieszane na ścianach lub u belek sufitów. Część prac przywiózł ze sobą do Krakowa, gdzie jesienią 1901 roku zorganizowano pierwszą wystawę wycinanek ludowych. Rok później w warszawskiej „Zachęcie” otwarto analogiczną prezentację już nie tylko wycinanek łowickich, ale też kurpiowskich, „podwarszawskich” i lubelskich. Wystawy te cieszyły się bardzo dużą popularnością, chociaż opinie o nich były dość zróżnicowane. Przeważało zdumienie z powodu oryginalności, prostoty i piękna tej rodzimej twórczości, chociaż nie obyło się również od słów krytyki a nawet drwiny z „tych wystrzyganek wykonanych z papieru pochodzącego z żydowskiego kramiku i przy pomocy nożyc do strzyżenia owiec” – pisał Antoni Śledziewski.

Szczytowy punkt rozwoju artystycznego wycinanka osiągnęła w drugiej połowie XIX wieku, stając się ważnym elementem zdobniczym izb wiejskich. W zależności od regionu pojawiły się nowe formy tej gałęzi sztuki, podkreślające odrębność danej grupy, a także eksponujące ambicje utalentowanych jednostek, zarówno kobiet, jak i mężczyzn. W wycinance nie zdążył się jednak utrwalić społeczny nawyk jej stosowania. Wiele kobiet wycinało, ale nie wszystkie przystrajały nimi wnętrza swoich domów.

W 1924 roku Jerzy Warchałowski jako pierwszy opisał wycinanki, wyróżniając przy tym formy proste, wycięte z arkusza, symetryczne, powstałe w wyniku złożenia arkusza oraz wyklejanki z różnokolorowych elementów, tworzące wybrany motyw lub kompozycję. W kolorystyce dominowały czerwienie, odcienie zieleni, żółcie, granaty, a także kolory niebieski i złoty. Do najczęściej wycinanych wzorów należały drzewka kwiatowe, symbolizujące łącznik między niebem a ziemią, postacie kobiece, będące symbolem pramatki ziemi oraz motyw koguta, symbolizującego płodność. Popularne były też motywy abstrakcyjne w formie rozet czy kwadratów.

Kolorowe wycinanki kurpiowskie odzwierciedlają też wizerunki jeźdźców i myśliwych, łowicka kodra opowiada o ślubach i weselach, w Kołbieli występuje pękata sylwetka gospodyni niosącej kury, natomiast wycinanki z okresu PRL obrazują orkę, żniwa i wykopki.

Wycinanki były wycinane bezpośrednio, bez wcześniejszego rysowania wzoru, nożycami do strzyżenia owiec. Trzymając je za ostrza wykorzystywano energię sprężystej stali, co pozwalało na łatwe cięcie figur, wykrój arabesek, strzępienie brzegów i rytmizowanie zdobin. Szczególnie utalentowane kobiety szybko osiągały swój własny, niepowtarzalny styl, a dodatkową motywacją do tworzenia tych oryginalnych dzieł sztuki były różnego rodzaju konkursy.

Wycinanki znano już w Kongresówce i na ziemiach wschodniej Galicji, gdzie wykorzystywano je nie tylko do zdobienia mieszkań, ale także dekoracji gwiazd kolędniczych i szopek

Najważniejsze regiony wycinkarstwa

1. Łowicki - słynący z wycinanek wielobarwnych,tworzących swoiste dzieła sztuki. Kolory były naklejane jeden na drugi i z tego względu wycinanki łowickie były nazywane naklejankami. Można spośród nich wyróżnić trzy grupy:
   • Kodry – to kolorowe wyklejanki ułożone na prostokątnych wydłużonych arkuszach białego papieru. Występowały one w dwóch odmianach: roślinnej i obrazkowej. Umieszczano je najczęściej na belkach pod sufitem.
   • Tasiemki – wyklejanki wykonane na dwóch identycznych sklejonych ze sobą papierowych wstęgach zakończonych ząbkami. W miejscu łączenia występował kwiat, gwiozda lub półkrążek. Tasiemki wieszano najczęściej pomiędzy świętymi obrazami.
   • Gwiozdy – kolorowe formy o motywach roślinnych, zoomorficznych i antropomorficznych nakładane na biały krążek papieru o nieregularnych brzegach. Umieszczano je najczęściej na belkach między kodrami, mogły też stanowić zwieńczenie tasiemek.
2. Kurpiowski – wycinanki pojawiły się na tym terenie w połowie XIX wieku. Ten rodzaj dekoracji domostw występował niemal w każdej rodzinie niezależnie od zamożności. W przypadku wycinanek kurpiowskich widać wyraźny wpływ kultury żydowskiej. Charakterystyczne dla tego obszaru typy to:
   • Leluje – jednobarwne lub wielobarwne wycinanki w formie drzewek wychodzących z wazonów.
   • Gwiazdy – okrągłe jednobarwne wycinanki wzbogacone pośrodku kolorowymi akcentami. Najpopularniejszym motywem cięcia była ażurowa siatka z niewielkimi motywami geomatyrycznymi. Umieszczano je najczęściej na bocznych ścianach belek, a z czasem także na ścianach.
   • Kolorowe wyklejanki z motywem koguta, pawia czy jeźdźca na koniu – najczęściej skomponowane asymetrycznie techniką naklejania, umieszczane na ścianach lub w formie fryzów.
3. Rawski – wycinkarstwo rozwinęło się w południowej części tego regionu, w ośrodkach takich jak Zakościele, Rzeczyca, Królowa Wola, Grotowice i Liciążna. Tutejsze dzieła to najczęściej symetryczne naklejanki występujące po obu stronach obrazu lub lustra. Funkcjonowały tutaj następujące rodzaje wycinanek:
   • Rózgi – symetryczne wycinanki pionowe, kształtem przypominające kurpiowskie leluje, najczęściej zakończone parą kogutów.
   • Kółka- formy okrągłe płaskie lub przestrzenne, wielobarwne lub jednobarwne, charakteryzujące się abstrakcyjną ornamentyką.
   • Kwadraty – jednobarwne lub wielobarwne wycinanki o skrzyżowanych czterech osiach symetrii, najczęściej wieszane skośnie. Naklejone na siebie w kilku odmianach kolorystycznych mogły stanowić zwieńczenie wstążek.
4. Sieradzki – na przełomie XIX i XX wieku wycinanki sieradzkie miały w pełni wykształcone wszystkie podstawowe formy. Stanowiły ozdobę ścian, belek, okapów kuchennych i półek. Wśród motywów przeważały tutaj elementy geometryczne lub abstrakcyjne, zbudowane z prostych wycinankowych elementów. Najciekawsze formy to:
   • Wierzby – kolorowe wyklejanki skomponowane w oparciu o rysunek rośliny doniczkowej.
   • Cacka – dzieła jednobarwne, okrągłe lub kwadratowe z elementami zdobniczymi w kształcie księżyca, mlecza, drabinki i trójkąta.
   • Mazury – wielobarwne wyklejanki tworzone przez nakładanie na siebie kilku cacek o różnych rozmiarach i kolorach.
5. Lubelski – wycinanki występujące na tym terenie charakteryzują się prostotą. Są to najczęściej formy płaskie, jednokolorowe, z motywem geometrycznym w postaci rombów, trójkątów, owali, strzałek i zawijasów lub roślinnym. Wśród tej grupy można wyróżnić: wycinanki o układzie paskowo-wstęgowym, które były złożone z rytmicznie powtarzających się motywów oraz wycinanki o kompozycji wieloosiowej, przybierające kształt kwadratu, koła, wieloboku czy gwiazdy.
6. Opoczyński – na tym terenie wycinanki były wykorzystywane jako element dekoracyjny i często łączono je z papierowymi kwiatami. Najbardziej charakterystyczną formą dla tego regionu był kwadrat opoczyński, z misternie wyciętymi ażurami, często wielobarwny z harmonijnie zestawionymi motywami roślinnymi, zwierzęcymi i geometrycznymi. Z innych form występujących w tym regionie można zaliczyć: wstęgi zdobione strzępiastym paskiem, parzyste lub kilkakrotnie powtarzające się we fryzach sylwety z postacią ludzką lub zwierzęcą, trójwymiarowe serca, wielobarwne rózgi oraz ziela o sylwecie trójliścia.
7. Kołbielsko-garwoliński – na rozwój sztuki wycinkarskiej na tym terenie duży wpływ miało otwarcie fabryki papieru glansowanego w Jeziornie nad Wisłą. Najbardziej charakterystyczną formą wycinanek kołbielskich były sylwety kobiet z kokoszki, natomiast w przypadku powiśla garwolińskiego na uwagę zasługują gwiazdy rogowe z ząbkowatymi krawędziami i pasowym rytmem romów lub kropel.

Indywidualności twórcze z zakresu wycinkarstwa

Przez wiele dziesięcioleci wycinkarstwo było traktowane jako twórczość zbiorowa, a więc jakby anonimowa. Stosowano nazwy ogólnikowe takie jak: wycinanka kurpiowska, łowicka czy opoczyńska, chociaż pochodziły one z konkretnych wsi, a ich wykonawczynie były prawdopodobnie znane. Jednak w latach powojennych, gdy popularne stały się różnego rodzaju konkursy i wystawy, nazwiska twórców zaczęły mieć bardzo duże znaczenie. Zaczęto wówczas podpisywać prace, a nawet posługiwać się swoim własnym stemplem z imieniem, nazwiskiem i adresem zamieszkania.

Od lat funkcjonowały jednak indywidualności twórcze, które wypracowały swój niepowtarzalny styl i strzegły swoich praw autorskich. Jedną z najwybitniejszych wycinarek łowickich z przełomu XIX i XX wieku była Franciszka Malczykówna-Burzyńska z Błędowi, która chroniła swoich wzorów i „niechętnie dawała swoje wycinanki na modę”. Zupełnie inną postawę reprezentowała inna artystka, Jadwiga Klimkiewicz, która w przeciwieństwie do swojej krajanki, chętnie dzieliła się swoimi osiągnięciami i stworzyła w Błędowi bardzo prężny ośrodek tej dziedziny twórczości ludowej. Bez trudu można też odróżnić precyzyjny styl wypracowany przez Rozalię Polak, Helenę Fąk, Piotra Puławskiego, Czesławę Konopkównę czy Stefanię Bukułową.

Artystkami wyróżniającymi się oryginalnością w tworzeniu wycinanek ludowych w zarówno w okresie międzywojennym, jak i w drugiej połowie ubiegłego stulecia były m.in.:

• Zofia Świderka z Powiela,
• Józefa Siwek z Zakościela
• Rozalia Skrodzka,
• Anna Korecka,
• Franciszka Malczykówna,
• Jadwiga Klimkiewicz,
• Józefa Strycharska,
• Janina Strycharska-Wawrykowicz,
• Urszula Żaczek,
• Elżbieta Żaczek,
• Anastazja Bogusz,
• Maria Kołaczyńska,
• Justyna Grzegory,
• Maria Grzegory,
• Katarzyna Guzek.

Współczesne badania dowiodły, że sztuka tworzenia pięknych wycinanek ludowych powoli przechodzi do przeszłości. Dziś na Powiślu nie wycina już nikt, a w regionie kołbielskim żyje jeszcze kilka kobiet, które były kiedyś znanymi wycinarkami, ale z braku zainteresowania tą formą działalności artystycznej zaniechały tej czynności. Podobna sytuacja występuje na terenie kurpiowskiej Puszczy Białej, a także w regionie rawsko-mazowieckim, opoczyńskim i sieradzkim. Jedynie w obrębie kurpiowskiej Puszczy Zielonej i w łowickiem sztuka ta jest wciąż żywa i w okresie wzmożonego ruchu turystycznego cieszy się ona dość dużym powodzeniem. Wycinanki ludowe wykonywane jak przed stu laty nożycami do strzyżenia owiec są dzisiaj już tylko ciekawostką etnograficzną i świadectwem dawnej i współczesnej kultury polskiej. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że taka forma twórczości nie występowała w żadnym innym kraju europejskim.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Śledziewski, A.: Wycinanka polska. Warszawa: LSW, 2008.
2. Jackowski, A.: Polska sztuka ludowa. Warszawa: Wydaw.Nauk. PWN, 2007.
3. Kraczoń K.: Wycinanka ludowa [online]. Dostępny w Word Web: http://www.kulturaludowa.pl/widok/240/353

• Poprzedni artykuł