Dwory alkierzowe w Polsce

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

Dwory alkierzowe są bardzo charakterystyczną cechą polskiej architektury dworskiej od XVI do XIX w. Alkierz powstał z przekształcenia narożnych baszt średniowiecznych zamków warownych w baszty alkierzowe w XV w., a te, po utracie funkcji obronnych, przekształciły się w alkierze, czyli narożniki, zwykle na rzucie kwadratu lub prostokąta, wyraźnie występujące z bryły budynku, z odrębnym dachem, niekiedy wyższe od korpusu głównego i wówczas zwane wieżą alkierzową.

Od połowy XVII wieku dwory zaczęły zmieniać charakter z obronnych na rezydencjonalne. Budowle piętrowe, na planie kwadratu, z narożnymi wieżyczkami zmieniały się w parterowe, zbudowane na planie prostokąta. Otoczenie dworu z obronnego założenia z fosą i palisadą zmieniło się na założenie ogrodowe, o funkcjach estetycznych i reprezentacyjnych. Z czasów obronności dworów zostały natomiast narożne wieżyczki, zamienione na mieszkalne alkierze. W XVIII i XIX wieku rozbudowywano dwory też w ten sposób, że dodawano do korpusu dworu boczne alkierze. Dwory alkierzowe są bardzo charakterystyczną cechą polskiej architektury dworskiej, tak licznie reprezentowaną do II wojny światowej.

Zygmunt Gloger w Encyklopedii Staropolskiej, wydanej w latach 1900-1903 pisał:.... zwano pierwotnie alkierzykami izdebki na wieżycach, wykusze czyli balkony i ganki, osłonięte wypustki, narożniki; Leopolita np. pisze: „Zbudował na ścianie kościelnej alkierzyki albo ganki wokoło” (1561 r.). W kościele wiejskim nad Narwią znajdowała się z czasów Anny Jagiellonki loża balkonowa w podobnym rodzaju. W późniejszych czasach, gdy potrzeba wygodniejszego pomieszczenia wzrastała, alkierzem nazywano pokój mniejszy, zajmowany przeważnie przez kobiety. Dziś po dworkach szlacheckich i mieszczańskich alkierz jest to izdebka sypialna za pierwszą większą izbą położona. 

Określenie alkierz odnosi się także do:

• izb mieszkalnych w dworach i pałacach, często sytuowanych w narożach budynku,   pełniących rolę sypialni, garderoby, gabinetu;
• izb mieszkalnych w karczmach;
• w budownictwie wiejskim reprezentacyjna izba, sypialnia. W niektórych regionach pomieszczenie w chatach wiejskich przeznaczone do przechowywania ziarna (szafarnia).

Piękne alkierzowe dwory z tej epoki zobaczyć dziś można, między innymi w: Ożarowie k. Wielunia, Koszutach, Świdniku koło Nowego Sącza, Skotnikach, Głuponiach, Łążynie, Pustyni, Łoksycach.

W Ożarowie k. Wielunia zachował się rozłożysty, drewniany dwór nakryty łamanym dachem i flankowany alkierzami dobudowanymi do jego naroży. Był w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej typową siedzibą szlachecką. Został zbudowany w 1757 r. przez Władysława Bartochowskiego, skarbnika sieradzkiego, łowczego, kasztelana wieluńskiego. Fakt ten dokumentuje zachowane rzeźbienie na belce stropu jadalni, które głosi datę budowy dworu – 1757 oraz litery W.R. – pierwsza odpowiadająca imieniu Władysława, druga – nazwie herbu Rola. Architektura dworu została oparta o późnobarokowe założenia budownictwa dworskiego. Dwór ma konstrukcję zrębową wykonaną z modrzewiowych bali osadzonych na kamienno-ceglanym fundamencie. Pod południowo-zachodnią częścią dworu znajduje się podpiwniczenie sklepione kolebkowo. Plan dworu tworzy prostokąt, do którego przylegają na rogach cztery alkierze nie wychodzące poza lico elewacji bocznych. Bliższe analogie dwór w Ożarowie wykazuje z nieistniejącym już dworem w Czarnożyłach, zwłaszcza dotyczy to alkierzy zwieńczonych baniastymi kopułami i wystawki. Dwór jest otoczony pięknym zabytkowym parkiem.

Dobra w Ożarowie były we władaniu rodziny Bartochowskich do 1832 r. Przez kolejny wiek właściciele zmieniali się wielokrotnie. Po 1945 roku, dwór wraz z parkiem i lasami przeszedł pod kierownictwo Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Łodzi.
W latach 1970-1980 został poddany gruntownej konserwacji. Od 1981 r. mieści się tutaj Muzeum Wnętrz Dworskich w Ożarowie Oddział Muzeum Ziemi Wieluńskiej. 

Dwór alkierzowy w Koszutach jest wzorcowym przykładem barokowej siedziby szlacheckiej z czasów I Rzeczypospolitej. Powstał około 1760 r. prawdopodobnie dla Józefa Zabłockiego. Jest jednym z najlepiej zachowanych tego typu obiektów w Polsce pod względem ukształtowania bryły, formy architektonicznej i rozplanowania wnętrz. Dzięki temu stanowi wiarygodny dokument swoich czasów. Wzniesiony został na planie prostokąta z narożnymi alkierzami. Budynek parterowy z mieszkalnym poddaszem, orientowany „na godzinę jedenastą”, tj. z elewacją frontową zwróconą na południe, z lekkim odchyleniem na wschód. W szczytowych partiach budynku, w różnym okresie, wzniesiono po dwa alkierze (frontowe i ogrodowe) wraz z przybudówkami między alkierzowymi. Obecny wygląd dworu jest konsekwencją przebudowy przeprowadzonej w 1902 roku. Dziś jest siedzibą Muzeum Ziemi Średzkiej.

Świdnicki dwór prezentuje klasyczną, siedemnastowieczną koncepcję budowli parterowej, ściśle osiowej i symetrycznej, nakrytej wysokim, czterospadowym dachem. Jej symetryczność podkreślał umieszczony na osi skromny ganek, narożne, kwadratowe alkierze, a we wnętrzu sień z usytuowanymi po bokach pokojami  mieszkalnymi. Zbudowany przez Wielogłowskich w 1752 r. W ogrodzie dworskim znajdują się pozostałości zboru ariańskiego zbudowanego w XVI w. przez Marcina Rogowskiego. Z tyłu dworu, XVIII – wieczna murowana kaplica z obrazem M.B. Bolesnej z XIX w. Według tradycji, wzniesiono ją na zbiorowym grobie arian pomordowanych przez okolicznych chłopów. Po II wojnie światowej  dwór był siedzibą władz gromadzkich, szkoły, ośrodka wypoczynkowego Akademii Medycznej w Krakowie oraz Mieleckiego Przedsiębiorstwa Budowlanego. W latach 1958-1959 i 1978-1980 został wyremontowany. W 1991r. dwór wraz z parkiem przejęła Gmina Łukowica, która wydzierżawiła go osobom prywatnym. Zaniedbany dwór odzyskał spadkobierca, który w 2002 r. sprzedał go Twardowskim ze wsi Owieczka. Dziś jest on stale zamieszkały i wykorzystywany do organizacji imprez okolicznościowych.

Dwór we wsi Łążyn został wzniesiony w XVIII wieku, częściowo z drewna a częściowo z cegły. Pierwszy raz przebudowany w XIX, a drugi raz w XX wieku. Na przykładzie tego obiektu będzie można dowiedzieć się czym charakteryzował się tzw. dwór alkierzowy. Dzięki bardzo dobrym materiałom i doskonałej technice budowy dwór przetrwał ponad 200 lat, co jest rzadkością dla architektury drewnianej. Nierozerwalnym elementem dworu jest park - porastają go 23 gatunki drzew. Obecnie dworek jest własnością prywatną.

Barokowy, alkierzowy dwór w Głuponiach jest przykładem siedziby ziemiańskiej z poł. XVIII w. w Wielkopolsce. Wybudowano go dla późniejszego właściciela majątku, Józefa Urbanowskiego w trzeciej ćwierci XVIII w. Zakłada się, że powstał pomiędzy 1765 a 1778 rokiem. Potem posiadłość kolejno przechodziła w ręce Święcickich, Szczanieckich i Kamińskich, by w końcu XIX w. stać się własnością niemieckiej rodziny Hardtów z Wąsowa. Dwór zbudowano z cegły, z użyciem kamienia polnego w partii fundamentów. Jest to budowla parterowa z mieszkalnym poddaszem, założona na prostokątnym rzucie. Zastosowano tutaj dach mansardowy i pokryto go dachówką karpiówką. Z obu stron do elewacji bocznych przylegają kwadratowe w rzucie, parterowe alkierze wysunięte nieco przed elewację frontową. Nakryte są płaskimi dachami zwieńczonymi pełnymi attykami. Forma alkierzy, o grubych murach, pozbawionych pierwotnie jakichkolwiek otworów i wspartych na narożach przyporami, nasuwa skojarzenia z bastionami obronnego dworu. Dwór jest podpiwniczony, z wyjątkiem alkierzy.

W latach 60. XX wieku był już mocno zdewastowany i częściowo opuszczony. W latach 1972-1973 został wyremontowany, przywrócono pierwotną bryłę budynkowi i zmieniono układ wnętrz w przyziemiu. W latach 1974-1976 przeprowadzono prace elewacyjne. W latach 90. XX wieku przystosowano dwór do funkcji budynku wielorodzinnego, wymieniono stolarkę okienną poddasza, uzupełniono pokrycie dachowe. Obecnie jest udostępniany dla zwiedzających.

Dwór w Skotnikach wybudowano dla rodziny Skotnickich. Murowana siedziba powstała prawdopodobnie w XVI w., ponieważ w jednym alkierzu odkryto malowidła ścienne z tego stulecia, jednak obecny kształt pochodzi z wieku XVII i XVIII, kiedy to miała miejsce jedyna większa przebudowa. Obecnie zachowana forma pochodzi z XVIII wieku i określana jest jako dwór alkierzowy z 4 narożnymi alkierzami. Jest to jeden z niewielu przykładów staropolskiej rezydencji szlacheckiej, w której nie dokonano większych przeróbek. O obronnym charakterze świadczy, zachowana na całym obwodzie, zarośnięta fosa. Można też podejrzewać, że alkierze pierwotnie pełniły funkcje wież obronnych. Dwór ucierpiał w roku 1915, kiedy miał miejsce pożar. W latach 1949-1950 budynek został częściowo zabezpieczony. Zabytek dziś jest nieużytkowany. Obecnie, Maksymilian Skotnicki, geograf i wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim zbiera fundusze na remont rodowej siedziby.

Na terenie zespołu dworskiego w Boksycach znajduje się alkierzowy dworek wybudowany w stylu romantycznym na początku XX w. w miejscu poprzedniego drewnianego dworu spalonego przez Rosjan w 1915 roku. Zaprojektowany został przez wybitnego polskiego architekta Kazimierza Skórewicza. Do zespołu należy również park założony na przełomie XIX i XX stulecia, a także pozostałości folwarku. Ostatnim właścicielem posiadłość był baron Zdzisław Horoch z Leszczan, a wcześniej rodzina Jasieńskich. Obiekt obecnie jest w rękach prywatnych, za czasów PRL-u działała tu Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. 

Dwór obronny w Pustyni to murowany, piętrowy, częściowo podpiwniczony dwór alkierzowy, zwany zamkiem, pochodzi z XVII-XVIII w. Wokół dworu znajduje się kilkuhektarowy zespół stawów. Obecnie stanowi własność prywatną. 

Alkierzowe dwory to nieodłączna część polskiego krajobrazu oraz charakterystyczna cecha polskiej architektury. Wiele z nich zachowało się w dobrym stanie. Jest co podziwiać!

Oprac. Aleksandra Szymańska