Dwór w Dłużewie

Szczegóły

Kategoria: W polskich dworach, dworkach...

Niewielka miejscowość Dłużew jest położona kilkanaście kilometrów na południe od Mińska Mazowieckiego nad rzeką Świder. W XVIII wieku osada znajdowała się w rękach rodziny Dłużewskich herbu Pobóg i przez lata przechodziła w ręce kolejnych spadkobierców: Erazma, Ludwika i wreszcie Stanisława Dłużewskiego, wybitnego przedstawiciela ziemiaństwa, doskonałego rolnika i działacza gospodarczego. To właśnie dzięki jego przedsiębiorczości i zaradności gospodarstwo w Dłużewie osiągnęło niespotykany dotąd wysoki poziom. Dbał on też o rozwój samej gminy, w której przyszło mu funkcjonować. Zorganizował Kółko Rolnicze w Siewnicy oraz Koło Porad Sąsiedzkich, zapraszał instruktorów, którzy udzielali mieszkańcom fachowych porad dotyczących prowadzenia ich gospodarstw. To on podjął decyzję o budowie dworu, dzięki któremu miejscowość weszła na stałe do dziejów polskiej architektury. Fundusze na budowę nowej siedziby pochodziły między innymi z zysków uzyskanych z założonej w 1896 roku spółki pod nazwą „Mleczarnia Nadświdzańska”, która była prototypem późniejszych barów mlecznych.

Istniejący już wcześniej stary drewniany dwór był pozbawiony wszelkich wygód, a młody Stanisław Dłużewski wkrótce zamierzał założyć własną rodzinę i chciał ofiarować swojej wybrance nową i wygodną siedzibę, jako początek ich wspólnego życia. Jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem zaręczyn zwrócił się z zamówieniem na projekt dworu do Stanisława Witkiewicza. Odkryte w drugiej połowie XIX wieku Zakopane wydawało się wówczas skarbnicą prapolskiej kultury, ornamentyki i budownictwa, a wypracowany tam styl architektoniczny zaczęto uważać za styl narodowy. Wznoszący góralskie wille Stanisław Witkiewicz wierzył, że w ciągu stu lat Polska będzie piękna, bo zbudowana po zakopiańsku. Wiarę te musiał podzielać także Stanisław Dłużewski, skoro postanowił na miejscu starego dworu, wznieść nowy, swojski, polski dom.

W zamówieniu datowanym na 6 sierpnia 1899 roku pisał do Stanisława Witkiewicza: „Szanowny Panie! Tak ogromnie jestem zaabsorbowany myślą wybudowania sobie domu w stylu swojskim, że muszę się do tego wkrótce zabrać, że będąc w obawie, czy czasami prace SzPana nie odłożą w pamięci mą prośbę na dalszy plan, ośmielam się przypomnieć Jego pamięci oraz najuprzejmiej prosić, jeżeli to możliwe, o przyspieszenie. Przepraszając za to natręctwo pozostaję z głębokim szacunkiem Stanisław Dłużewski”. Z zachowanej korespondencji wynika jeszcze, że obaj panowie kontaktowali się ze sobą w sprawie szczegółów dotyczących projektu. Stanisław Dłużewski wraz z narzeczoną, Anną Werner, zachwycali się otrzymanymi rysunkami projektowymi. Miało to być okazałe domostwo na planie wydłużonego prostokąta wzniesione na wysokiej kamiennej podmurówce, parterowe i częściowo piętrowe, pokryte wysokim podhalańskim dachem z ozdobnymi kominami. Budowa tego domostwa nie doszła jednak do skutku. Pożar, który wybuchł na folwarku, strawił nie tylko zabudowania gospodarcze, ale także zgromadzony na budowę materiał.

W następstwie tego zdarzenia Stanisław Dłużewski podjął decyzję o wzniesieniu murowanego dworu. O projekt poprosił zaczynającego karierę architektoniczną Jana Heuricha młodszego, który zaproponował zupełnie inną od Witkiewiczowskiej koncepcję zabudowy. W 1901 roku rozpoczęto realizację prac budowlanych. Dwór nawiązywał do architektury klasycystycznej przełomu XVIII i XIX wieku i ostatecznie okazał się znacznie lepszą propozycją stylu narodowego aniżeli bogato zdobione chaty Podhala. O stosowności tego projektu świadczy uznanie jakie zyskał w oczach wielu uczestników wystawy „Dwór polski”, która miała miejsce w 1904 roku w Salonie Krywulta w Warszawie oraz wyróżnienie, jakim został uhonorowany Jan Heurich. W opinii wielu znawców sztuki dwór w Dłużewie zapoczątkował styl polski w architekturze siedzib ziemiańskich na terenie zaboru rosyjskiego.

W trakcie trwania robót budowlanych przystąpiono także do urządzania parku krajobrazowego, zajmującego powierzchnię około 4 hektarów, malowniczo położonego nad rzeką Świder.

Dwór w Dłużewie był budowlą częściowo parterową, częściowo piętrową, wzniesioną na planie wydłużonego prostokąta, frontem zwróconą na południe, nakrytą czterospadowym dachem. Elewacja frontowa wyróżniała się portykiem kolumnowych złożonym z czterech par kolumn toskańskich wspierających trójkątny fronton z herbem właściciela Pobóg. Wszystkie elewacje były urozmaicone lekko wyłamanymi ryzalitami-dobudówkami, z których frontowa sprawiała wrażenie alkierza i równoważyła niesymetryczną kompozycję. Posiadłość była zaplanowana z myślą o wygodzie mieszkańców. Była wyposażona w centralne ogrzewanie i nowoczesne urządzenia sanitarne.

Sam właściciel dworu, Stanisław Dłużewski dał się poznać jako wspaniały gospodarz i działacz społeczno-gospodarczy. Był prekursorem nowoczesnej kultury rolnej. Zajął się regulacją stosunków wodnych na rzece Świder, planował też przeprowadzenie prac agrotechnicznych. Walczył o zachowanie języka polskiego. Był zaangażowany w strajk szkolny, który odbył się w Seminarium Nauczycielskim w Siewnicy w 1905 roku, za co został aresztowany i na krótko osadzony w więzieniu na Mokotowie. Był również działaczem Zarządu Powiatowej Organizacji Rolniczej w Mińsku Mazowieckim, a od 1915 roku pełnił funkcję prezesa Stowarzyszenia Przyjaciół Polsko-Królewskiego Seminarium Nauczycielskiego w Siennicy, a następnie został hojnym mecenasem tej organizacji.

Dłużew pozostał w rękach rodziny Dłużewskich aż do XX wieku. Pod koniec lat dwudziestych liczył 42 hektary. Po śmierci Stanisława w 1935 roku przeszedł w ręce jego córek: Wandy Marii Rzewuskiej i Zofii Kańskiej, które otrzymały po połowie ojcowskiego majątku. Księgi hipoteczne z 1938 roku zawierają jednak wpis potwierdzający całkowitą własność Zofii Kańskiej, która po uregulowaniu zobowiązań wobec siostry, w okresie poprzedzającym wybuch drugiej wojny światowej prowadziła we dworze letni pensjonat. W 1946 roku posiadłość przeszła na własność skarbu państwa. We dworze ulokowano szkołę podstawową, a w 1978 roku decyzją wojewody siedleckiego siedzibę wraz z parkiem przekazano Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie na dom pracy twórczej i ośrodek plenerowy. Po gruntownej renowacji dworu i rewaloryzacji parku ta dawna siedziba ziemiańska znów jaśnieje dawnym blaskiem.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Jaroszewski, T.S.: Pałace i dwory w okolicach Warszawy. Warszawa: Wydaw.Nauk. PWN, 1992.
2. Jaroszewski, T. S.: Po pałacach i dworach Mazowsza. Warszawa: WN-T, 1997.
3. Libicki, Piotr Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu. Poznań: "Rebis", 2009.