SĄDECKIE DWORY Cz. I

Szczegóły
Kategoria: W polskich dworach, dworkach

Sądecczyzna to kraina historyczna w południowej Małopolsce obejmująca Kotlinę Sądecką, część Pogórza Karpackiego i Beskid Sądecki, ze stolicą w Nowym Sączu, która ma wiele do zaoferowania. Poza wspaniałymi widokami, architekturą sakralną i ciekawym folklorem w okręgu Nowosądeckim na szczególną uwagę zasługują obiekty budownictwa wiejskiego wzniesione w stylu dworkowym. W XIX w. istniało około 30-stu takich obiektów i co ciekawe większość z nich przetrwało do dziś.

Miasto Nowy Sącz o dziejowej przeszłości, zbudowane około 1290 roku, leży w ślicznej obszernej dolinie otoczonej lasami i pasmami odległych gór przy spływie dwóch rzek: wspaniałego Dunajca, szumiącego Popradu i Kamienicy. W XIV w. Nowy Sącz był jednym z pierwszorzędnych miast Polski, ulubionym miejscem królewskich zjazdów i uroczystości dworskich, które obchodzono na obronnym zamku, wzniesionym na skale nad Dunajcem. Warto dodać, że okręg nowosądecki jest najbogatszym w Polsce w różnorodne źródła mineralne, miejsca klimatyczne i uzdrowiskowe, cuda przyrody. Nie dziwi więc fakt, że w takim otoczeniu osiedlała się szlachta… Poniżej zaprezentowano pozostałości ich majątków…

Dwór w Brzeznej (10 km od Nowego Sącza) zbudowany w XIX w. stanowił własność Edwarda hr Stadnickiego - ziemianina, właściciela Nawojowej i dóbr vranowskich, doktora praw. W następnych latach dzierżawili go: Gołuchowski, Gołaszewski, Czechowski, Wyszkowski, Kielawa i Skąpski. To przykład zabudowy dworskiej, bardzo rozwiniętej pod względem infrastruktury i samowystarczalnej gospodarczo. Położony jest na terenie dzisiejszego Sadowniczego Zakładu Doświadczalnego Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa. Obok dworu, zabudowań gospodarczych i czworaków dla służby, zbudowano tutaj browar wraz ze specjalnym wodociągiem i stawem odpływowym, rozebrany po zakazie produkcji alkoholu wydanym przez władze austriackie. Dworek stanowi element Szlaku Architektury Małopolskiej. Obiekt dysponuje pomieszczeniami i infrastrukturą zapewniającą dogodne miejsce na spotkania biznesowe i imprezy okolicznościowe.

Chełmiec (8 km od Nowego Sącza) - dwór parterowy, murowany wzniesiony w pierwszej połowie XIX w., w latach 70.tych modyfikowany oraz po 1886 r. powiększony o facjaty na osi obu elewacji, frontowej i ogrodowej, nakryte dwuspadowymi dachami. Dwór był własnością Teodora Wittinga, syna Jana. Zabudowanie mieszkalne było murowane, składało się z siedmiu pokoi i dwóch przedpokoi z gankiem na czterech filarach. Do posiadłości należało około 120 morgów gruntu ornego, ogrodów, łąk, a lasu około 430 morgów. Do 1939 r. posiadłość należała do rodziny Wittingów. Budynek przekształcony częściowo w latach powojennych. Niewielki ogród dworski obecnie nie istnieje - po 1945 roku został rozparcelowany i zabudowany. Przed dworkiem zachowało się kilka czarnych sosen - pozostałości dawnej alei dojazdowej. W dworze mieściła się szkoła, a w latach późniejszych przedszkole. W 1967 umieszczono tu również ośrodek zdrowia. Ze względu na stale pogarszający się stan techniczny budynku, po pewnym czasie zaistniała konieczność wyprowadzenia wszystkich użytkujących go instytucji. Od 1991 roku dwór stał się własnością gminy Chełmiec i powoli zamienił się w ruinę. Gmina Chełmiec stara się o jego renowację z przeznaczeniem na ośrodek kultury.

Dwór w Dąbrowie (7 km od Nowego Sącza) - na miejscu starego, drewnianego dworu z inicjatywy Władysława Kempnera stanął w latach 90. XIX w. nowy, murowany, parterowy, dwór w eklektyczno-romantycznej formie, założony na planie litery „L”, z wyrastającą od frontu wyłamaną z elewacji kubiczną wieżą. Urozmaiceniem architektury budynku jest arkadowy ganek wejścia z jednej strony wieży i z drugiej zamknięta loggia o arkadowo wyciętych otworach okiennych rozdzielonych pilastrami.

Dom w latach 1901-1092 wynajmowali Gabriela Zapolska oraz jej drugi mąż Stanisław Janowski. Zresztą w XVIII-wiecznej kaplicy dworskiej wzięli ślub. W późnych latach 20. XX w. majątek liczący 138 hektarów należał do doktora prawa Gustawa Stubera. Po wojnie został przekazany na własność Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Nowym Sączu i utworzono w nim oddział Chorób Płuc i Gruźlicy.

Dworek w Gołąbkowicach (1,5 km od Nowego Sącza) jest częścią kompleksu dworsko-parkowego, którego początki sięgają XVII w. Na początku XX w. rodzina Miczyńskich wyremontowała stary dworek. Jednocześnie powstał nowy dwór zaprojektowany i zbudowany  przez inż. Stanisława Miczyńskiego herbu Łabędź, około roku 1910-go. Początkowo służył jako letnia rezydencja, gdyż rodzina zamieszkiwała na dworze w Przetakówce (wówczas północne peryferie Nowego Sącza).

Ostatecznie w 1920 r. Miczyńscy zamieszkali w wyremontowanym dworze, zaś w nowo wybudowanym Helena prowadziła letni pensjonat. Zjeżdżali tu ludzie nauki i politycy. Helena Miczyńska otaczała specjalną opieką drzewostan, poprawiała jego układ przestrzenny, dosadzała nowe egzemplarze drzew ozdobnych. Przed frontem nowego domu oraz wokół podjazdu pielęgnowała ogród kwiatowy oraz oranżerię.

Stanisław gospodarował więc na majątkach Przetakówka i Gołąbkowice razem o powierzchni przekraczającej 100 hektarów. Wprowadził on nowoczesne formy gospodarowania rolniczego, założył pierwsze w południowej Polsce uprawy monokulturowe m.in. truskawek i pomidorów, zmechanizował gospodarstwa rolne, wprowadził do gospodarstwa unikalną na owe czasy lokomobilę parową, doprowadził do elektryfikacji majątku Gołąbkowice.

W czasie działań wojennych majątek został zupełnie spustoszony, najpierw ogólnie przez wojska niemieckie, później przez armię wyzwolicielską. W zimie 1944 roku żołnierze ze wschodu wyrąbali cenne drzewa w parku. Pani Miczyńska desperacko broniła cenne egzemplarze. Do historii rodziny przeszło m.in. zdarzenie - kiedy Helena „bijąc” parasolką rosyjskich żołnierzy, uratowała przed wycięciem drzewa z alei brzozowej.

Po wojnie majątek zaczął popadać w ruinę. 2 sierpnia 1978 r. dzięki wpisaniu obiektu do rejestru zabytków, pod nr. Ks. „A” – 281/78 udało się uratować centralną część majątku. Obecnie zarówno dworek jak i jego otoczenie jest w złym stanie. Dworek na dzień dzisiejszy - do wydzierżawienia.

Klęczany (12 km od Nowego Sącza) - pozbawiony dziś skromnej, eklektycznej szaty, którą pierwotnie posiadał, dwór wzniesiony został dla rodziny Zielińskich herbu Prus pod koniec XIX w. Założony na planie prostokąta, parterowy z użytkowym poddaszem, parterowy, z wąskim piętrowym ryzalitem na osi, niegdyś zwieńczonym dekoracyjnym szczytem. Drewnianą werandę w elewacji wschodniej zastąpiła murowana sionka bocznego wejścia. Po 1926 r. stał się własnością gminy. Gmina przeznaczyła dwór na budynek szkolny. Aby przystosować go do nowej funkcji dokonano pewnych przeróbek. W budynku umieszczono szkołę podstawową oraz mieszkanie służbowe kierownika. Na początku lat siedemdziesiątych dawny dwór Zielińskich postanowiono zaadaptować na przedszkole. Wówczas przeprowadzono kapitalny remont, zmieniając w znacznej mierze jego pierwotny wygląd. Na przestrzeni lat dwór pełnił różne funkcje. Obecnie znajduje się w nim siedziba Chełmieckiego Gminnego Ośrodka Kultury.

Lipnica Wielka  - pod konie XIX w. w Lipnicy Wielkiej były dwie własności: jedna należała do Florentyna Długoszowskiego, a druga, nazywana Żebraczą, do Maksymiliana Bobakowskiego. Budowę dworu w Lipnicy rozpoczął ok. 1902 r. Antoni Długoszowski, a dokończył jego syn Jan Kanty w 1913 r., który był ostatnim właścicielem majątku. Eklektyczny dwór w Lipnicy to budowla parterowa, na rzucie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym, z piętrową częścią środkową i czterokolumnowym portykiem. W latach 20. XX w. majątek liczył 305 ha. [Drugi mniejszy dwór w części Lipnicy Wielkiej zwanej Żebraczą, powstał również na początku XX w. dla Bobakowskich. Jest to budynek parterowy, nakryty dwuspadowym dachem, z czterokolumnowym gankiem na osi elewacji].

Po II wojnie światowej w dworze w Lipnicy Wielkiej były mieszkania pracowników PGR, potem spółdzielnia rolnicza, a następnie ośrodek zdrowia. Obecnie jest remontowany przez gminę Korzenna. Dwór przejdzie metamorfozę i stanie się „Muzycznym Dworem”, czyli siedzibą dla lokalnych zespołów Lipniczanie i Mali Lipniczanie oraz zapleczem wszechstronnej działalności ośrodka kultury. Wypięknieje także park dworski.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to Twitter